اهم مطالب: لزوم توجه به ظرفیت‌های علمی عاشورا و معارف امام حسین(ع)/ معارف تاریخی کربلا/ بررسی روشمند رویکردها به عاشورا؛ یکی از حوزه‌های عاشوراپژوهی/ جایگاه پژوهش‌های میدانی درباره عاشورا
دکتر نعمت الله صفری فروشانی، مدیر گروه تاریخ اسلام جامعة المصطفی(ص) العالمیه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بیان نکاتی در باب ظرفیت‌های معرفتی عاشورا پرداخت و گفت: در طول تاریخ تشیع و تاریخ اسلام، کتاب‌ها و پژوهش‌های فراوانی در مورد امام حسین(ع) و عاشورا نوشته شده است و شاید بتوانیم ادعا کنیم که در هیچ موضوعی به اندازه موضوع کربلا و عاشورا و امام حسین(ع) آثار مکتوب نداشته باشیم، اما همه این‌ها در مقابل ظرفیتی که در این مسئله نهفته است، درصد ناچیزی را تشکیل می‌دهد.
صفری فروشانی افزود: شاید در خوشبینانه‌ترین حالت بتوان گفت که ما هنوز از پائین‌تر از 10 درصد این ظرفیت استفاده می‌کنیم و ظرفیت این حوزه بسیار فراتر از آن حدی است که تاکنون جامعه شیعی به آن پرداخته است.
لزوم توجه به ظرفیت‌های علمی عاشورا و معارف امام حسین(ع)
دانشیار جامعة المصطفی(ص) العالمیه ضمن تشریح موضع خود با تقسیم ظرفیت‌ها در دو محور ظرفیت‌های علمی و ظرفیت‌های عملی، در خصوص ظرفیت‌های علمی بیان کرد: در حال حاضر در بخش علمی بیشتر تکیه ما روی صبح تا ظهر عاشوراست و نهایتاً اشاره‌ای به قبل از عاشورا و حوادث شب عاشورا می‌کنیم و در مجالسی که داریم و در کتاب‌ها و نوشته‌ها، امام حسین(ع) را در همین یک روز و نهایتاً چند روز قبل از آن خلاصه می‌کنیم؛ اما همان‌طور که می‌دانیم، امام حسین(ع) چند دهه در این دنیا با پدرشان و پدربزرگ‌شان زندگی کرده است و با امامت امام حسن(ع) نیز همراه بوده‌اند و خود ایشان نیز 10 سال امامت مستقل داشته‌اند؛ با این حال کمتر نوشته‌ای داریم که بتواند امامت 10 ساله امام حسین(ع) را برای ما واشکافد و سیره آن حضرت را به ما بنمایاند و معارفی را که از آن حضرت صادر شده است، به ما معرفی کند.
وی با اشاره به یکی از معدود کتاب‌هایی که در همین راستا با عنوان «موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)» به زبان عربی منتشر شده و ترجمه فارسی آن نیز با عنوان «فرهنگ سخنان امام حسین(ع)» در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است، عنوان کرد: امام حسین(ع) در توحید و معارف، در اخلاق و زهد، در بحث امامت و … فرمایشاتی دارند و اگر خطبای ما و رسانه‌های ما هرساله جلساتی را که در این ایام برگزار می‌شود، به این فرمایشات امام حسین(ع) اختصاص بدهند، خیلی مناسب است.
مدیرمسئول سایت سخن تاریخ افزود: مناسب است که برای مثال بحثی علمی، پایان‌نامه یا طرحی تحقیقی با عنوان امامت در کلام امام حسین(ع) داشته باشیم. همچنان که اشاره شد، می‌توانیم همین مجالس ایام محرم را برای مثال به دعای عرفه که بالاترین معارف در توحید در آن بیان شده، اختصاص دهیم و در این صورت طبیعتاً جامعه ما سود بیشتری از نظر علمی می‌برد.
صفری فروشانی همچنین با اشاره به تجلی توحید در رفتار امام حسین(ع) در روز عاشورا و بی‌نظیر خواندن آن، بیان کرد: ما می‌بینیم که امام حسین(ع) در آخرین لحظات عمر خود پیش از شهادت، چگونه به توحید نگاه می‌کنند و می‌فرمایند «الهی رضاً بقضائک … لامعبود سواک؛ خدایا به قضای تو راضی هستم و هیچ معبودی جز تو نیست. همه این‌ها در جلوی چشم توست و من غیر از تو به کسی امید ندارم و به کسی متصل نیستم». ما کدام شخصیت را داریم که در آخرین لحظات چنین بفرماید و چنین توحید را متجلی کند. بنابراین مناسب است که این توحید رفتاری و جنبه‌های دیگری از ظرفیت‌های علمی واقعه کربلا، در مجالس این ایام که مردم در آن از آمادگی بیشتری برخوردارند، تبیین و این‌گونه معارف به جامعه ارائه و القا شود.
معارف تاریخی کربلا
وی همچنین با اشاره به معارف تاریخی واقعه کربلا، عنوان کرد: در بعد تاریخی نیز ما می‌توانیم از فرصت این ایام استفاده کرده و سیره امام(ع)، زمانه امام(ع) و مسائل درس‌آموز و عبرت‌های تاریخی‌ای را از این ماجرا دریابیم که برآمده از چگونگی رسیدن جامعه اسلامی به مرحله‌ای است که در آن دشمنان دیروز پیامبر(ص) به حاکمان امروز جامعه و جانشینان ایشان بدل شده‌اند و با نواده پیامبر(ص) که قصد راستی‌آزمائی و قصد رفع کژی‌ها را دارد، به مقابله برمی‌خیزند و ایشان را همراه با افراد خانواده‌اش به شهادت می‌رسانند، و افراد اناس خانواده‌اش را به اسارت می‌برند.
مدیر گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: این‌که چرا جامعه به این‌جا رسیده و چه کسانی کوتاهی کردهاند و چه عواملی باعث این مسئله شده است، می‌توانند برخی از جنبه‌های مطالعات تاریخی ما در عاشوراپژوهی را تشکیل دهند. ما حتی می‌توانیم برای مثال به نظریه‌پردازی‌هایی تاریخی بپردازیم در مورد این که آیا امامان در طول زندگی خود اصل را بر قیام می‌گذاشته‌اند یا اصل را برای مثال بر تقیه، یا این‌که آیا امام، منتظر فراهم شدن شرایط جامعه بوده است یا خود اقدام به تغییر شرایط می‌کرده است. ما می‌توانیم نظریه‌های مختلفی در این زمینه‌ها مطرح کنیم.
بررسی روشمند رویکردها به عاشورا؛ یکی از حوزه‌های عاشوراپژوهی
صفری فروشانی بررسی روشمند رویکردهای مختلف مطرح شده در طول تاریخ نسبت به قیام عاشورا را به عنوان یکی دیگر از مطالعات ممکن در زمینه عاشوراپژوهی معرفی کرد و گفت: ما می‌توانیم این رویکردها را به صورت روشمند و هدف‌مند و با مبانی علمی مورد بررسی قرار دهیم و برای مثال بگوئیم که مبانی کلامی و حدیثی رویکرد شهادت‌محور چیست و این رویکرد از چه زمان آغاز شده و چه پیامدهایی دارد. رویکرد تشکیل حکومت از چه زمان و با چه روشی آغاز شده و چه آسیب‌ها و چه پیامدهایی داشته و در حال حاضر چه کسانی به آن معتقد هستند و دلایل آن‌ها چیست و نقد این دلایل چیست؛ همچنین در مورد دیگر رویکردهایی که مطرح بوده و هست یا می‌تواند مطرح باشد، جا دارد که چنین مطالعاتی صورت گیرد.
جایگاه پژوهش‌های میدانی درباره عاشورا
وی با بیان این‌که پژوهش‌های علمی در این زمینه را می‌توان در قالب تحقیقات و پژوهش‌های میدانی نیز دید، اظهار کرد: برای مثال ما می‌توانیم مصاحبه‌هایی با افراد شرکت‌کننده در جلسات محرم داشته باشیم و انگیزه این افراد را بررسی کنیم و ببینیم که هدف، انگیزه، دید و دیدگاه و ایده‌های آن‌ها چیست و ببینیم که جوانان به دنبال چه نوع مراسم، چه نوع سخنرانی و چه نوع عزاداری هستند و چگونه می‌شود در سال‌های بعد، با استفاده از همین تحقیقات میدانی، کارهایی کرد که باعث تقویت ایمان و تقویت تشیع این‌ها شود.
مدیرمسئول فصل‌نامه علمی ـ تخصصی «سخن تاریخ» افزود: می‌توانیم این مطالعات و پژوهش‌ها را در قشرهای مختلف، از دانش‌آموز تا دانشجو تا توده مردم، ادامه دهیم و ببینیم که برای مثال چرا رغبت به سخنرانی‌ها و رغبت به برخی از گفت‌وگوهایی که در صدا و سیما انجام می‌شود، کمتر است و خود صدا و سیما و سایر رسانه‌ها چه وظیفه‌ای در این رابطه دارند. همچنین برای مثال اگر کسی بتواند پایان‌نامه‌ای بنویسد که در آن نقش رسانه‌های مجازی را در محرم سال 91 و 92 ببیند، مناسب است. چنین پایان‌نامه‌ای می‌تواند دو سال را با هم مقایسه کند و بررسی کند که آیا این رسانه‌ها پیشرفتی کردهاند یا نه؛ و چه تأثیری در جامعه گذاشته‌اند و چگونه ما می‌توانیم راهکارهایی را برای بیشتر شدن تأثیرات آن‌ها پیشنهاد کنیم.
وی در پایان اضافه کرد: به هر حال، عاشورا و کربلا ظرفیتی در خود دارد که همچنان که امام(ره) فرمودند که «محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است»، می‌تواند تحولی عظیم را در تشیع و در رفتار جامعه شیعی و امامی و حتی جوامع همجوار ایجاد کند؛ به شرطی که این ظرفیت به خوبی شناخته شود و به معارف کربلا به عنوان بخشی از این ظرفیت توجه مناسبی شود.
