تطور گزارش های عاشورایی در منابع تاریخی و روایی

نشست علمی «تطور گزارش های عاشورایی(از مدینه تا مدینه) در منابع تاریخی و روایی تا پایان قرن پنجم» به اهتمام انجمن علمی دانش پژوهان تاریخ، روز چهارشنبه نوزدهم آذرماه 1393 در سالن شهید صدر مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) شهر قم برگزار شد.

سخنران نشست «تطور گزارش های عاشورایی» حجت الاسلام سیدعلمدارحسین- پژوهشگر تاریخ اسلام و دانش پژوه دکتری تاریخ اهل بیت(ع)- بود و مدیر محترم گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)- حجت الاسلام و السملیمن ناصر باقری بیدهندی- و دکتر محمد الله اکبری- عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه- نیز در این نشست حضور داشتند؛ نشستی که دبیر علمی آن آقای سیدمرتضی حسینی شاه ترابی- پژوهشگر تاریخ اسلام و تمدن اسلامی- بود.

تحلیل های وارونه از قیام عاشورا

حجت الاسلام سیدعلمدارحسین در آغاز صحبت های خود، معمولِ تحلیل های امروزین درباره قیام عاشورا را تحلیل های وارونه ای دانست که از پایان به سمت آغاز می روند و در توضیح آن گفت: دیده ایم سرانجام قیام امام حسین(ع) شهادت است، برخی از همین جا آغاز کرده و آن را به عنوان نتیجه و پیش فرض می گیرند و مستندات را گردآوری نموده و برای آن تحلیل می کنند؛ ولی اگر تحلیل تاریخی کنیم باید از آغاز، از مدینه شروع کنیم و تا آخر یعنی شهادت برویم و به این طریق معلوم کنیم که هدف اصلی قیام امام حسین(ع) چه بوده است؟

تعارض کلام و تاریخ

این پژوهشگر تاریخ اسلام متذکر شد: در بحث های تاریخی، گاهی بین کلام و تاریخ تعارض پیش می آید که محقق در حل این تعارض باید اتخاذ موضع کند. البته در اینجا دو نظر عمده وجود دارد: 1. برخی کلام را اصل می گیرند و تاریخ را توجیه می کنند که معمولاً بیشتر همین کار شده است؛ 2. برخی تاریخ را اصل می گیرند و  کلام را براساس آن توجیه می کنند. مثل: علامه طباطبایی(ره) که در صورت تعارض علم امام با شهادت، علم امام را به دو قسمت ظاهری و باطنی(علم غیب) تقسیم می کند و معتقد است: امام علم به شهادت دارد، اما این علم تاثیری در عمل امام ندارد چون مکلف به ظاهر است.

تطور تاریخی

حجت الاسلام سیدعلمدار حسین در واکاوی معنایی واژه ی تطور گفت: تطور می تواند در سه معنا جلوه گر شود: «افزایش»، «کاهش» و «تغیر و دگرگونی». افزایش خود، به دو شکل محقق می شود: 1. اضافه کردن برخی مطالب؛ 2. بیشترپرداختن به یک ماجرا. کاهش هم می تواند به یکی از دو دلیل انجام شده باشد: 1. به خاطر سبک نگارشی نویسنده؛ 2. به خاطر سانسور و گزینش بدون معیار و ملاک و کاملاً جهت دار. تغییر و دگرگونی هم ناظر به این مطلب است که ببینیم چه تغییر و تحولاتی در یک گزارش تاریخی به لحاظ زمان وقوع، مکان و نظایر آن رخ داده است.

او معنای اصطلاحی مختار خود از تطور را مطالعه ی تاریخی یک پدیده دانست با این بیان که ببینیم آن پدیده ی تاریخی پس از تکون و پیدایش چه مسیری را طی کرده، چه صورت هایی را به خود گرفته است و چه فراز و فرودها و ترمیم و بازسازی ها و اصلاح هایی داشته است؛ گزارش نویسی حادثه عاشورا چرا این مسیر را طی کرده، چه رویکردی بوده و چه گفتمانی بر آن حاکم بوده است؟

گفتمان های حاکم بر گزارش های عاشورایی

این پژهشگر تاریخنگاری به گفتمان‏ های حاکم بر گزارش نویسی عاشورا اشاره کرد و گفت: به لحاظ گفتمانی چهار نوع گفتمان «تاریخی»، «عاطفی»، «عرفانی» و «ماورایی»(فراتاریخی) را در این گزارش نویسی می بینیم؛ اما برای بررسی تطور گزارش های عاشورایی باید گزارشی را ملاک و معیار بگیریم تا ببینیم این تطورات در دوره های بعد چه بوده است؟! به این منظور، گزارش های ابی مخنف از واقعه ی عاشورا را مبنا قرار می دهیم.

 مقتل الحسین(ع) ابی مخنف(قرن دوم) در گفتمان تاریخی جای می گیرد و در قرن سوم گفتمان عاطفی بر گزارش نویسی عاشورایی غلبه و تسلط پیدا می کند. قرن چهارم گفتمان تاریخی بین اهل سنت قوی تر می شود و گفتمان عاطفی و ماورایی در بین شیعه قدرتمدنتر می گردد.

گفتمان عمده ای که اهل سنت بر طبق آن واقعه ی عاشورا را گزارش داده اند، گفتمان تاریخی است و گفتمان رایج در بین شیعیان این عصر(از قرن دوم تا پایان قرن پنجم) در نقل عاشورا عمدتاً گفتمان عاطفی و فراتاریخی است.

مقتل نگاری

آقای سیدعلمدار حسین در گزارش از روند مقتل نگاری بیان کرد: قرن اول فقط یک مقتل داریم: مقتل اصبغ بن نباته که موجود نیست و از بین رفته. قرن دوم فقط سه مقتل داریم که همه شان از بین رفته اند و دوتایشان امروز بازسازی شده است: مقتل ابی مخنف و تسمیه من قتل مع الحسین علیه السلام. قرن سوم اوج مقتل نگاری است و بیشتر هم شیعیان این مقاتل را نوشته اند. قرن چهارم مقتل نگاری کم می شود و تاریخنگاری بیشتر می شود. قرن پنجم که می رسیم مقتل نگاری بسیار کمتر می شود و نویسندگان به تاریخنگاری روی می آورند.

منابع موجود و مفقود گزارشهای عاشورایی

سخنران این نشست علمی تصریح کرد: منابع موجود و مفقود رصدشده بیش از پنجاه عنوان بوده است و اکثریت قریب به اتفاق منابعی که به اسم مقتل بوده اند، از بین رفته اند. امروزه از منابعی که عنوان مقتل داشته اند و تا قرن پنجم نگارش یافته اند کتابی به دستمان نرسیده است؛ آنچه از مقتل ابی مخنف در دست ماست بازسازی است.

گزارش های کامل و نسبتاً کامل از عاشورا

او افزود: در بین منابع، برخی شان فقط قسمت هایی از واقعه ی عاشورا را گزارش داده اند و برخی هم گزارش کاملی از این واقعه دارند. قرن چهارم اوج منابعی است که گزارش کامل یا نسبتاً کاملی از عاشورا ارائه کرده اند. مجموع منابعی که گزارش کاملی از واقعه ی عاشورا داده اند تا قرن پنجم 22 عنوان کتاب است که هشت عنوانش نگارش های شیعیان و بقیه از نگاشته های اهل سنت است.

مدیر گروه تاریخ اسلام: حساسیت ها درنظر گرفته شود!

حجت الاسلام والمسلمین ناصر باقری بیدهندی ضمن تشکر از برگزاری این نشست علمی،

بحث تطور گزارش های عاشورایی را بحثی دانست که اگر با دقت و احتیاط دنبال شود فواید بسیاری را به دنبال دارد و حتی اگر در علوم دیگری همچون فقه و اصول فقه، این شیوه اتخاذ شود مفید و ثمربخش خواهد بود. به عنوان مثال: در مسائل فقهی تحقیق شود که اول بار فلان مسئله در چه زمانی مطرح شده و چه تطوراتی بر آن رخ داده است و بعدها چه مباحثی را بر آن مترتب کرده اند؛ هم در علم اصول، هم در فقه و هم علوم دیگر این جای کار دارد. منتها این کار با همه ی فوایدی که دارد آسیب هایی هم دارد: یافته های علمی نو به ویژه در تاریخ را نباید در محیط های غیرعلمی و بی محابا  مطرح کرد؛ حساسیت ها باید درنظر گرفته شود.

مدیر گروه تاریخ اسلام متذکر شد: بنده بعد از سال های متمادی تحصیل در رشته فقه و اصول و فلسفه به طرف تاریخ آمدم و انگیزه ای که باعث کشیدنم به سوی تاریخ شد دفاع از اعتقادات شیعی و پرکردن خلاهایی است که در خصوص سیره اهل بیت(ع) و… دیده می شود.

تخصص یا تخصص های گزارش نویسان

دکتر محمد الله اکبری- عضو هیت علمی جامعه المصطفی العالمیه- بر توجه به زمینه های تخصصی و علمی گزارش نویسان واقعه ی عاشورا و نیز انگیزه های سیاسی و غیرسیاسی و بستر اجتماعی و فرهنگی هرکدام از آنها تاکید کرد و اضافه کرد: توجه به این مطالب درک بهتری از تطور گزارش های عاشورایی ارائه می کند.

/پایان/