حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد رضا جباری روز سه شنبه 1 بهمن 1392 در برنامه زلال تاریخ رادیو معارف، برخی وقایع رخ داده میان جنگ های بدر و احد را نام برد و در بخشی از سخنان خود به بررسی داستان تغییر قبله از دیدگاه قرآن و روایات تاریخی و علل وقوع چنین حادثه ای پرداخت که مشروح آن را در ادامه می خوانید.
در برنامه های گذشته در بررسی حوادث دوران زندگانی رسول خدا(ص) به غزوه بدر رسیدیم و مطالبی را در چندین برنامه ارائه کردیم تا این که به حوادث میان دو جنگ بدر و احد رسیدیم.
قبل از ورود به بحث اصلی باید خاطر نشان کرد که در فاصله میان جنگ بدر که در ماه رمضان سال دوم هجری و جنگ احد که در ماه شوال سال سوم هجری رخ داد حوادث متعددی داد که شامل چند بخش است:
1- بخشی از این حوادث، مسایلی دینی، اجتماعی و سیاسی هستند:
تغییر قبله که به نوبه خودش نقطه عطفی در تاریخ اسلام است.
ازدواج امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) در آغاز ذی الحجه سال دوم هجری.
قربانی در ماه ذی الحجه سال دوم هجری؛ پیامبر اسلام(ص) در دهم این ماه برای اولین بار در تاریخ اسلام قربانی کردند و تشریع قربانی در اسلام، مربوط به این تاریخ است. همینطور برخی تشریعات دیگر.
2- برخی از غزوات یا سرایا در این فاصله زمانی رخ دارد؛ مانند درگیری های پیامبر(ص) با مشرکان که در برنامه های آینده به ترتیب تاریخی عرض می کنیم.
3- آغاز درگیری رسمی پیامبر(ص) با یهودیان که از غزوه بنی قینقاع با نقض آشکار پیمان با حضرت توسط یهودیان شروع شد. در آن جا، راز دشمنی یهودیان با پیامبر اکرم(ص) علیرغم وجود اخبار آمدن ایشان در تورات را خواهیم گفت.
4- در این فاصله بعضی از شعرا و شخصیتهای مهم یهودی که با مشرکان همراهی می کردند به امر پیامبر(ص) کشته شدند؛ افرادی مانند اسماء یهودی یا کعب بن اشرف. بر این اساس، ممکن است این اقدام تعبیر به ترور شود که باید در جای خودش تحلیل شود که جایگاه شرعی چنین اقدامی چیست؟
اما درباره حادثه تغییر قبله باید گفت که تاریخ این حادثه در منابع تاریخی دارای دو قول است: برخی وقوع آن را هفده ماه بعد از هجرت می دانند و برخی با توجه به شباهت تصحیف سبعین و تسعین و همچنین با تکیه بر شواهد دیگر، زمان وقوع آن را نوزده ماه پس از هجرت معرفی می کنند. اگر هفده ماه بعد از هجرت را بپذیریم این حادثه قبل از جنگ بدر در ماه رجب سال دوم هجری رخ داده و اگر نوزده ماه را بپذیریم بعد از جنگ بدر در ماه رمضان رخ داده است. هرچند قول ضعیفی نیز وجود دارد که وقوع آن را در ماه شعبان می داند اما قوی ترین قول که منطبق بر روایات اهل بیت (ع) نیز هست همان نوزده ماه پس از هجرت در ماه رمضان است.
اهمیت تغییر قبله به حدی بود که زمینه ای را فراهم کرد تا یهودیان عکس العمل نشان دادند و در حقیقت زمینه جدایی از مسلمانان را فراهم کنند که در غزوه بنی قینقاع به بروز و ظهور رسید.
بر اساس روایاتی که از طریق معصومین (ع) رسیده است که نمونه ای از ان در کتاب وسایل الشیعة جلد 3 صفحه 215 در کتاب الصلوة در بحث قبله وجود دارد، رسول خدا (ص) در مدت سیزده سال حضور خویش در مکه موظف بودند هنگام نماز در جایی بایستند که کعبه و بیت المقدس در یک زاویه باشد تا به سوی هر دو مکان نماز خوانده باشند ولی در مواردی که چنین چیزی امکان نداشت باید به طرف بیت المقدس نماز می خواندند. طبیعتا بقیه مسلمانان نیز ممکن بود به این شیوه عمل کنند. اما زمانی که به مدینه آمدند در این فاصله نوزده ماه تنها به سمت بیت المقدس نماز می خواندند؛ زیرا در این جا ممکن نبود بین دو قبله را جمع کنند.
این فاصله بهانه ای برای یهودیان شد تا مسلمانان را سرزنش کنند و بگویند شما که مدعی هستید دین جدیدی آورده اید با ما تفاوتی ندارید و تابع قبله ما هستید. به تدریج این سرزنش را بگونه ای رشد دادند که شرایط اجتماعی خاصی پدید آمد و رسول خدا (ص) مترصد و منتظر بودند تا از ناحیه خدا دستوری در این باره صادر شود.
بالاخره وحی نازل شد و پیامبر (ص) موظف شدند به سمت کعبه بازگردند. در این که هنگام نزول آیه، پیامبر(ص) در چه مکانی از مدینه حضور داشتند اختلاف است:
1- در محله بنو سلمة از قبایل شمالی مدینه بودند.
2- در محله بنو سالم بن عوف از قبایل جنوبی مدینه بودند.
3- در مسجد النبی بودند.
معروف ترین قول در میان راویان، همان محله بنو سلمة در شمال مدینه است که با مسجد ذو قبلتین شمال مدینه تطبیق می کند.
رسم پیامبر(ص) این بود که برای کار شخصی بوده یا عمومی به قبایل اطراف مدینه سر می زدند. مثلا برای عیادت مریض به دورترین مکانهای مدینه می رفتند یا برای تشییع جنازه حاضر می شدند و همچنین کارهای دیگر. در این بین، وقت نمازظهر شد و پیامبر(ص) به نماز ایستادند.
در این مساله که دستور تغییر قبله در چه حالتی بر پیامبر(ص) نازل شد نیز اختلاف است. برخی روایات دلالت دارند بر این که بین نماز ظهر و عصر بوده و در تعدادی از روایات مشهور است که در وسط نماز عصر این وحی نازل شد؛ زمانی که دو رکعت را اقامه کرده بودند. در این هنگام جبرئیل نازل شد و دست پیامبر(ص) را گرفت و به سمت جنوب تغییر داد. در مسجد ذو قبلتین نیز بالای درب ورودی، گچکاری شبیه به محراب وجود دارد که حکایت از محراب پیشین دارد.
در این تغییر قبله که از شمال به جنوب بود مامومین زن و مرد نیز جای خود را تغییر دادند، زنان در جای مردان و مردان درجای زنان قرار گرفتند و به سوی کعبه قبله خود را تغییر دادند.
سوال: وسط نماز چگونه چنین کاری کردند و نمازشان باطل نشد؟ مامومین چگونه از نزول وحی مطلع شدند؟
در پاسخ به سوال اول باید گفت که انجام چنین حرکتی در حالت عادی، نماز را باطل می کند اما در جایی که خداوند که خودش شارع است اذن بدهد که جبرئیل چنین کاری کند مشکلی وجود ندارد.
پاسخ سوال دوم نیز این است که تاریخ در این زمینه ساکت است. اما با توجه به آیه «قد نری تقلب وجهک فی السماء» می توان حدس زد که مردم آمادگی چنین کاری که یک دغدغه عمومی بوده است را داشته اند و همین که پیامبر(ص) در بین نماز چنین کاری می کند طبیعتا ممکن است برای هیچ کس سوالی پیش نیامده باشد. البته اگر این قول را بپذیریم که نزول وحی بین دو نماز بوده است مشکلی پیش نمی آید.
سوال: داستان تغییر قبله از دیدگاه قرآن چگونه است؟
آیات 142 تا 150 سوره بقره آیات مرتبط با بحث تغییر قبله است. در آیه 144 می فرماید: قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُون
می بینیم که به آسمان در انتظار وحی هستی. پس تو را حتما به سمت قبله ای که به آن قبله خشنود هستی برمی گردانیم. قبله جدید همان مسجد الحرام است. روی خود را به سوی آن برگردان و هر جا که باشید به آن سمت نماز بخوانید. این اهل کتاب (یهودیان) می دانند که این مساله حقی است از ناحیه خدا که بر شما نازل شده است اما آن ها منکر این حق می شوند و بر عناد خود پافشاری می کنند. از این آیات بر می آید که آنها فی الجمله به حقانیت پیامبر (ص) آگاهی داشته اند.
قرآن در آیه 142 پیش بینی می کند که در آینده یهودیان خواهند گفت که علت تغییر قبله چه بود؟ و از پیش پاسخ می دهد که ای پیامبر(ص) بگو مشرق و مغرب از آن خداست هرجا را تعیین کند همان قبله است. در آیه 143 می فرماید که ما شما را امت وسط و برتر قرار دادیم. علت این که امت برتر را با عنوان امت وسط تعبیر می کند این است که عرب در مثال هایی مانند کوهان شتر یا قله کوه ها آن قسمت ها را برتر می دانسته است.
در همان آیه 143 قرآن کریم راز تغییر قبله را صراحتا بیان می کند و می فرماید: هدف این بود که بدانیم چه کسانی از تو تبعیت می کنند و چه کسانی رویگردان می شوند. اهل مکه به کعبه علاقمند بودند و خداوند متعال دستور داد تا به بیت المقدس نماز بخوانند و از این طریق مشخص شود که چه کسانی از پیامبر(ص) پیروی می کنند و چه کسانی با او مخالفت می کنند. همچنین به اهل مدینه که علاقمند به بیت المقدس بودند دستور داد تا به سمت کعبه نماز بخوانید به همین دلیل که مومنان امتحان شوند. در ادامه می فرماید: این کار جز برای کسانی که اهل هدایت هستند دشوار است.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
