آقای دکتر سید حسین فلاح زاده در برنامه دیار سلمان رادیو معارف در ادامه بررسی مقدمات ظهور صفویه، در پاسخ به این سوال که چرا صفویه با گرایش تصوف، وارد عرصه سیاسی و نظامی شدند؟ نقش دولت های رقیب و معاصر این خاندان را در کشاندن آن ها به عرصه ای که در تضاد با تصوف بود دخیل دانست.
دیار سلمان 9 خرداد 1393
در برنامه گذشته مقدماتی در باب ظهور صفویه گفته شد:
1- بعد از حمله مغول با سقوط خلافت عباسی در سال 656 هجری قمری زمینه برای گسترش تصوف و تشیع فراهم شد.
2- خاندان صفویه، صوفی مسلک بودند و در آذربایجان به سر می بردند و به واسطه نفوذ تصوف، موقعیت بهتری پیدا کرده بودند.
3- جد معروف این خاندان، شیخ صفی الدین اردبیلی که در سال 735 هجری قمری از دنیا رفت.
4- برخی از اسرایی که همراه تیمور لنگ بودند به درخواست خواجه علی آزاد شدند و بعدها به یاری صفویه آمدند.
ادامه:
به دنبال حمله مغول، به واسطه این که زندگی مردم تخریب شده بود، مسلک تصوف اوج گرفت و با سقوط خلافت عباسی که حامی مکتب اهل سنت، مانع پیش روی تشیع نیز برداشته شد و فضا برای رشد آن فراهم گردید. لذا می بینیم که دولت هایی مانند سربداران و آل کیا و مرعشیان شکل گرفتند.
جریان تصوف و تشیع، یک جا، در صفویه جمع شدند و صفویه با این پتانسیل، توانستند به قدرت دست یابند؛ زیرا در تاریخ ثابت شده است که با دست خالی نمی توان کاری کرد و اگر کسی بخواهد در صحنه تاریخ بجنگد باید صاحب قدرت باشد ولی ممکن است مدل خاصی از قدرت را داشته باشد. مثلا گاهی به غلط گفته می شود که امام خمینی (ره) با دست خالی بر شاه پیروز شد که به نظر من غلط است. البته امام، ارتش نداشت ولی قدرت دیگری داشت که همان نفوذ و قدرت اجتماعی بود. صفویه نیز با پتانسیل تصوف و تشیع به قدرت رسیدند.
سوال: اجداد صفویه چه کسانی بودند؟
در جلسه گذشته به شیخ صفی الدین اشاره کردیم که معاصر با ایلخانان مغول بوده است. فرزندش شیخ صدر الدین موسی (م 793 ق) کسی است که زیارتگاه خاندان صفویه را در اردبیل تاسیس کرد. فرزندش خواجه علی (م830 ق) به شدت مورد توجه تیمور و شاهرخ بوده است؛ به حدی که اموالی را به او هدیه داد.
فرزند خواجه علی، شیخ ابراهیم و فرزند او شیخ جنید است. شیخ جنید اولین فردی از این خاندان است که وارد عرصه سیاست و نظامی شد. آن ها تا قبل از این، در خانقاه بودند و کار صوفی گری خودشان را انجام می دادند.
سوال: چگونه شد که این خاندان با این تفکر وارد عرصه سیاسی و نظامی شدند؟
برای پاسخ به این سوال باید قدرت های معاصر این خاندان را بررسی کنیم. حکومت هایی در داخل ایران و همسایگی ایران قرار داشتند. در آن زمان، در گیلان، خاندان شیعی آل کیا حکومت می کردند که در دوره فترت، به کمک مرعشیان، شکل گرفته بودند و اتفاقا شاه اسماعیل با حمایت همین آل کیا موفق به تاسیس حکومت شد. در تبریز، آق قویونلوها حکومت می کردند که قبل از آن ها قراقویونلوها حاکم آن جا بودند. در ترکیه امروزی، دولت عثمانی و در شیروان، شیروان شاهیان و در هرات، تیموریان و در خوزستان، مشعشعیان غالی حکومت می کردند.
دولت عثمانی
این دولت، مهم ترین رقیب صفویه در تمام دوره حکومتشان بود که مرکز آن شهر قسطنطنیه بود. پیدایش عثمانی به روزگار مغولان و بعد از سقوط خلافت بغداد بر می گردد. البته زمانی که مغولان به منطقه ترکیه رسیدند، سلجوقیان روم حکومت می کردند و خاندان عثمانی تحت نظر سلجوقیان بودند. زمانی که سلجوقیان، به دست مغولان منقرض شدند فضا برای خاندان عثمانی فراهم شد.
بنیانگذار این دولت، شخصی بنام امیر عثمان است و این امپراتوری، منسوب به این شخص است که در سال 727 هجری قمری مقارن است با روزگار شیخ صفی الدین اردبیلی از دنیا رفت. بعد از او فرزندانش مانند اورخان، سلطان مراد، بایزید اول، سلطان محمد اول، سلطان مراد دوم و سلطان محمد فاتح این قدرت را توسعه دادند.
سلطان محمد فاتح از بزرگان سلاطین عثمانی، 50 سال پیش از صفویه حکومت می کرده است که کار مهم او فتح شهر مهم و استراتژیک قسطنطنیه در سال 758 هجری قمری و مقر امپراتوری بیزانس بود. عثمانی ها بعدا نام این شهر را به اسلامبول به معنای پایتخت اسلام تغییر دادند.
فتح استامبول بسیار مهم بود و شاید محاصره آن 50-60 روز طول کشید و توانستند فتح کند. این واقعه، آن قدر مهم بود که در تاریخ اروپا به عنوان مرز تاریخی شمرده شد و آغاز دوره معاصر را از این زمان در نظر گرفته اند. جالب است که در همین سال ها، مسلمانان اندلس بیرون رانده شدند و از این طرف، ترکان عثمانی وارد اروپا شدند .
سوال: یکی از بحث های مهم در تاریخ عثمانی این است که ادعای خلافت هم کردند. در این باره بیشتر توضیح دهید.
خلافت در جهان اهل سنت مهم بود. تا زمانی که عباسیان بغداد بر قدرت بودند این خلافت در این شهر بود. بعدها که ممالیک مصر در آستانه سقوط بغداد شکل گرفتند و با حمله هلاکو خلافت عباسی منقرض شد شاخه ای از بنی عباس را در مصر برپا کردند و مدعی شدند که این خلافت، ادامه خلافت عباسی بغداد است. و بدین ترتیب برای خودشان اعتبار کسب کردند؛ چیزی شبیه رهبر پاپ امروزی که در رم مستقر است.
زمانی که عثمانی ها تشکیل حکومت دادند، به این دلیل که خلیفه در مصر بود، دولت عثمانی مجبور بود خود را تابع مصر نشان دهد. آن ها خلیفه را از مصر به استانبول کشاندند و اعلام کردند که خلافت به ما منتقل شده است و ما تداوم خلافت بنی عباس هستیم. آن ها خودشان را مرکز ثقل جهان اهل سنت مطرح کردند.
سلطان محمد فاتح 886 هجری قمری درگذشت و جانشین او بایزید دوم تا 918 هجری قمری حکومت کرد که ظهور صفویه در سال 907 هجری قمری، مقارن با حکومت او می شود. در این مدت، عثمانی ها هم از نظر سیاسی و هم از نظر اجتماعی به تثبیت قابل توجهی رسیده بودند.
ازبک ها
ازبک ها یکی دیگر از رقبای صفویه در شرق ایران بودند. آن ها از اهل سنت و مرکز حکومتشان شهر بخارا بود. بعد از تشکیل صفویه در سال 913 هجری قمری، ازبک ها از بخارا به شهر هرات، مقر تیموریان حمله کردند و عملا قدرت خود را توسعه دادند و باید دید که شاه اسماعیل چه عکس العملی در برابر آن ها نشان می دهد.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
