آقای دکتر سید حسین فلاح زاده روز جمعه 26 اردیبهشت 1393 در برنامه دیار سلمان رادیو معارف در ادامه بررسی اوضاع فرهنگی و هنری دوران تیموریان به معرفی نویسنده دیگری از این دوران بنام کمال الدین حسین بن علی کاشفی سبزواری معروف به ملاحسین کاشفی پرداخت و در ادامه آثار هنری و معماری این دوران را معرفی کرد.
ملا حسین کاشفی
او یکی از نویسندگان و وعاظ معروف خطه خراسان و شهر سبزوار است که به دربار تیموریان پیوست و از شهرت بسیار زیادی برخوردار شد و اثر بسیار معروفی نیز از او باقی ماند. نامش «کمال الدین حسین بن علی کاشفی سبزواری واعظ» معروف به «ملا حسین کاشفی» یا «ملا حسین واعظ» است که در به قرن نهم و اوایل قرن دهم زندگی می کرده است.
وی در سبزوار بدنیا آمد و چون فرد فاضلی بود و بیان خوبی نیز داشت کم کم در وعظ و خطابه مشهور شد. بعدها به نیشابور و سپس به مشهد الرضا سفر کرد و سرانجام خودش را به شهر هرات مرکز تیموریان رساند که بسیار شهر پر رونقی بود.
در آن جا با جامی و امیر علیشیر نوایی مرتبط شد و گویا با خواهر جامی هم ازدواج کرد و مقام بلندی در دستگاه تیموریان پیدا کرد. ملا حسین در مسجد جامع هرات و مدارس سلطانی سخنرانی می کرد و همگان از سخنان او بهره می بردند. او در سال 910 هجری در شهر هرات در گذشت و به خاک سپرده شد.
درباره شیعه بودن او اظهار نظرهای متفاوتی شده است ولی گفته شده است زمانی که به او اتهام سنی بودن زدند در سفری به سبزوار منبر رفت و و مردم را قانع کرد که امامی خالصی است. البته به این دلیل که فضای دولت تیموریان، با غلبه اهل سنت بوده است به نظر می رسد مشی او تقریبی بوده و قصد راندن اهل سنت را نداشته است و در صدد جذب آنان به تشیع بوده است.
آثار ملا حسین
1- جواهر التفسیر لتحفة الامیر که احتمالا برای امیر علیشیر نوایی نوشته باشد.
2- جامع السبطین (تفسیر سوره یوسف)؛
3- مواهب علّیّه (معروف به تفسیر حسینی)؛
4- مختصر الجواهر (اثر دیگری در تفسیر)؛
5- اخلاق محسنی؛
6- رساله حاتمیه که راجع به حاتم طایی نوشته است.
7- روضة الشهداء
روضة الشهداء
مهم ترین و مشهورترین اثری که ملاحسین را با آن می شناسیم کتاب روضة الشهداء است که یک مقتل فارسی بسیار زیبایی است و تاثیر زیادی در مورد واقعه کربلا و مجالس عزاداری داشته است. این که گفته می شود مجالس روضه خوانی، اشاره به این کتاب دارد؛ با توجه به این که در مجالس ذکر مصیبت امام حسین (ع) این کتاب را بخصوص در دوران صفویه می خوانده اند.
زمانی که ملاحسین کاشفی این کتاب را نوشت، در هرات غلبه با اهل سنت بود و تیموریان بر آیین حنفی بودند ولی توجه به اهل بیت و مساله عاشورا سبب شد که یکی از وابستگان دربار تیموریان از او درخواست نوشتن چنین کتابی کند. این نشان دهنده این است که تشیع در این سالها در حال جوشش است و این که می بینیم صفویان چند سال بعد تشیع را مذهب رسمی معرفی می کنند نمی توان گفت که امری ناگهانی بوده است بلکه زمینه اش در این دوران فراهم شده است.
این کتاب، نخستین، جامع ترین و کامل ترین مقتل فارسی است. البته قبل از این زمان نیز مقتل فارسی بوده است ولی به کامل بودن این کتاب نمی رسد. نثر این کتاب تا حدودی مسجع، خطابی، تاریخی و داستانی است.
در مقدمه این کتاب، انگیزه های تالیف آن نوشته است. او می گوید: شخصی بنام «عبد الله سید میرزا» که داماد سلطان حسین بایقرا بوده است از ملا حسین می خواهد که این اثر را بنگارد و علیرغم این که ملا حسین در سالخوردگی بوده است حدودا دو سال قبل از مرگ، ولی باز این درخواست را می پذیرد.
این کتاب در چندین باب تالیف شده است:
باب اول: در ابتلای جمع انبیاء که راجع به مصیبت های انبیاء است؛
باب دوم: در جفای قریش با رسول(ص)؛
باب سوم: در وفات سید المرسلین؛
باب چهارم: در احوال فاطمه زهرا(س)؛
باب پنجم: در احوال مرتضی علی(ع)؛
باب ششم: در احوال امام حسن مجتبی(ع)؛
باب هفتم: در احوال امام حسین (ع)؛
این باب هفتم را تا ارسال مسلم بن عقیل به کوفه تعقیب می کند و وارد حادثه کربلا می شودو پ
باب هشتم: شهادت مسلم بن عقیل؛
باب نهم: شهادت حضرت اباعبدالله (ع) و اولاد و اصحاب آن حضرت؛
باب دهم: در محنت اهل بیت پس از واقعه کربلا و ماجرای اسارت آن ها را بحث می کند و عقوبت قاتلان امام حسین (ع) که بخش جالب این کتاب است.
این کتاب خاتمه ای دارد که به احوال اولاد ائمه اطهار می پردازد و آن ها را معرفی می کند.
قسمتی از این مقتل را به عنوان نمونه با هم مرور می کنیم:
در باب دهم کتاب اشاره می کند:
از روز شهادت امام حسین تا تاریخ تالیف این کتاب که قریب هشتصد و چهل و هفت سال است. هرگاه ماه محرم نو شود، رقم تجديد اين ماتم بر صفحات قلوب اهل اسلام و هواداران سيد انام صلي الله عليه و آله كشيده مي گردد و از زبان هاتف غيبي نداي عالم لاريبي به گوش هوش مصيبت داران اهل بيت و ماتمزدگان ايشان مي رسد:
كاي عزيزان در غم سبط نبي افغان كنيد
سينه را از سوز شاه كربلا بريان كنيد
از پي آن تشنه لب بر خاك ريزيد آب چشم
در ميان گريه، ياد آن لب خندان كنيد
نکاتی که عرض کردم معطوف به اهمیت این کتاب است که در آن فضای اهل سنت چنین اثری خلق می شود اما به این معنا نیست که تمام مطالب این کتاب را بپذیریم بلکه باید بررسی و نقد شود.
آثار معماری دوران تیموریان
در روزگار تیموریان علاوه بر آثار ادبی، آثار هنری خصوصا معماری نیز پدید آمده اند. خود تیمور گرچه به فتوحات پرداخت و عطش کشورگشایی داشت ولی در اواخر عمرش به معماری توجه داشت؛ بخصوص در شهر محل تولدش دستور داد قصری باشکوه بنام آق سرای به معنای قصر سفید ساختند. از این قصر امروزه فقط بخش ورودی آن باقی مانده است.
مسجد جامع سمرقند نیز به دستور تیمور ساخته شده است که گفته اند چیزی حدود پانصد ستون داشته است و سقف آن بر این ستون ها تکیه داشته است که نشان دهنده عظمت این مسجد است.
یکی از سفرنامه نویسان به نام کلاویخو از اهالی اسپانیا وارد دربار تیمور می شود و برخی آثار معماری را تشریح کرده است. باغ نو در سمرقند، باغ های مختلفی را مانند چیزی که امروزه به عنوان پارک مطرح بوده است طراحی کرده بودند، جنت فردوس و ارم، میدان ریگستان سمرقند از آثار معماری عصر تمیور است که بازار تجارت بوده است و هنوز هم باقی است.
در دوره جانشینان تیمور بخصوص شاهرخ و جانشینان او احداث این آثار به اوج خود رسید. به واسطه نزدیکی هرات به شهر مشهد الرضا و احترامی که تیموریان برای امام رضا (ع) قائل بودند بخشی از آثار معماری دوره تیموریان در حرم امام رضا(ع) محقق شده است: مسجد گوهرشاد که جزو باشکوه ترین اثر باقیمانده از این دوران است که این اثر سالم مانده است و البته بخشی از کاشی کاری های آن گویا بخاطر زلزله تخریب شده است و در دوران صفویه مرمت شده است. این مسجد چهارایوانی است که ایوان جنوبی اش رو به قبله است و به لحاظ معماری با شکوه است.
صحن عتیق یا صحن کهنه که بانی آن امیر علیشیر نوایی است و نادر شاه افشار این صحن را طلا اندود کرد.
رواق های دیگری در این حرم وجود دارد که متل رواق دارالحفاظ و دارالسیاده که به دستور گوهرشاد خاتون ساخته شده است. مدرسه پریزاد که توسط پریزاد، ندیمه گوهرشاد بوده ساخته شده است. مدرسه دو در که جزو حرم مطهر است . مسجد شاه یا مسجد هفتاد و دو تن که جزو حرم است و همه این ها آثار روزگار تیموریان است و نشان دهنده توجه آن ها به حرم امام رضا (ع) است.
خود شاهرخ مکرر برای زیارت به مشهد می آمده است و قطعا سایر امرای تیموری این کار را انجام می داده اند. وجود مرقد مطهر امام رضا (ع) اثر گذاری بسیاری در گسترش تشیع در ایران داشته است.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
