حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد رضا جباری روز سه شنبه 24 دی 92 در برنامه زلال تاریخ رادیو معارف به بررسی نتایج و آثار مهم جنگ بدر پرداخت و اشاره کوتاهی به اصل ماجرای تغییر قبله نمود.
در بازگشت مسلمان از جنگ بدر چه اتفاقاتی افتاد؟
پیروزی مسلمانان در بدر، نقطه آغازی برای حرکت های بعدی بود و همین نکته جایگاه جنگ بدر را ممتاز قرار داده است. بعد از این جنگ، موجی از شادی، مسلمانان را فرا گرفت؛ زیرا آنان با تعداد اندکی از مدینه بیرون رفته بودند و با حدود هفتاد نفر اسیر از بزرگان قریش و غنایم زیاد و روحیه فتح و ظفر به این شهر بازگشتند. این جریان، برای دوستان نیز شیرین بوده است؛ زمانی که خبر پیروزی به نجاشی رسید بسیار شاد شد و بر خاک نشست و خدا را بخاطر این پیروزی شکر کرد. و این یکی از شواهد اسلام نجاشی است.
این مساله همانطور که برای مسلمانان موجب شادی زیاد بود، برای یهودیان و منافقین سرشار از نفرت و غم و اندوه بود؛ همچنانکه در رفتارهای بعدی آنان، آثار این اندوه در جهت تحریک مشرکان برای راه انداختن جنگی دیگر در قالب جنگ احد، نمایان است.
رسول خدا(ص) قبل از ورود به مدینه عبد الله بن رواحه و زید بن حارثه را به مدینه فرستادند تا خبر پیروزی را به اهل مدینه ابلاغ کنند که عبد الله بن رواحه به قسمت های شمالی مدینه و زید بن حارثة به قسمت های جنوبی مدینه اطلاع داد.
در جبهه دیگر، مشرکان با شکست مفتضحانه ای که از تعداد اندکی از مسلمانان بدون تجهیزات مناسب خورده بودند همراه با کشتگان قابل توجه و اموال از دست رفته و دل های مملو از کینه، وارد مکه شدند. ابوسفیان برای این که زمینه انتقام را فراهم کند آن ها را از گریه و زاری بر کشتگان نهی کرد تا عقده های درونی آن ها کاهش پیدا نکند و این نفرت حفظ شود. او همچنین بوی خوش و نزدیکی با همسر را تا زمانی که مجددا جنگ کند بر خودش حرام کرد؛ همسرش هند نیز این کارها را بر خود حرام کرد تا انتقام پدر، عمو، فرزند و برادر خود را بگیرد.
سوال: جنگ بدر برای مسلمانان چه نتایج مثبتی در بر داشت؟
1- مهم ترین نتیجه این جنگ شکسته شدن هیمنه مشرکان مکه بود که در جزیرة العرب جایگاه مهمی برای خود بدست آورده بودند. زمانی که خبر شکست قریش از گروه اندکی از مسلمانان در میان قبایل جزیره پیچید، ترک بزرگی بود که بر دیواره هیمنه قریش وارد شد و زمینه حرکات بعدی آن ها شد.
2- این جنگ، تجربه ای برای مسلمانان شد تا طعم ایمان به همراه صبر و استقامت را بچشند؛ همان گونه که قرآن این پیروزی را به آنان وعده داده بود.
3- غنایمی در بین مسلمانان وارد شد و از نظر اقتصادی کمک بسیار مهمی خصوصا برای مهاجرین بود که با فقر وارد مدینه شده بودند.
4- مسلمانان نزد دیگر قبایل، اعتبار و جایگاه خاصی پیدا کردند که می توانست در جهت ترغیب این قبایل به اسلام موثر باشد.
نکته ای که باید به آن توجه داشت، این است که شکست جنگ بدر آن چنان برای مشرکان مکه سخت و سنگین بود که تا سال ها این جریان را فراموش نکردند و در صدد جبران برآمدند. افرادی مانند معاویه به تصریح تاریخ، اسلام نیاورد ولی به ظاهر مسلمان بود. در جریان حکمیت در جنگ صفین، زمانی که یکی از صحابه اهل بدر برای حکمیت معرفی شد، معاویه قبول نکرد و گفت: لا اُحَکِّمُ رَجُلاً مِن أهلِ بَدرٍ. من کسی را که در بدر حضور داشته، برای تحکیم قبول نمی کنم که نشان می دهد آن ها به بدر، به عنوان یک نقطه عطف نگاه می کردند.
همینطور شعر فرزندش یزید در مجلس ورود اسرای کربلا به شام که شعر کفرآمیز «لَیتَ أشیاخی بِبَدرٍ شَهِدوا» را خواند که مضمون آن این بود: ای کاش بزرگان من که در بدر بودند و کشته شدند می دیدند که چگونه انتقام آنها را گرفتم. این مساله نشان دهنده ماندن تلخی شکست واقعه بدر تا سال ها در کام بنی امیه است.
یزید در جریان حره نیز که دو سال بعد از واقعه کربلا رخ داد انتقام دیگری از انصار و مردم مدینه بخاطر همراهی با پیامبر(ص) گرفت. نگاه قریش به دین پیامبر(ص) نگاه رقیبانه بوده و می گفتند که بنی هاشم در حال رقابت با ما بودند و برای این که بر ما غلبه کنند این دین را علم کردند و حکومتی را تشکیل دادند. همین نگاه بوده که سبب کینه عمیق آن ها شده است.
سوال: حادثه بعدی جنگ احد است. یکی از این حوادث مهم بین این دو جنگ، تغییر قبله از بیت المقدس به مکه است. در این مورد بیشتر توضیح دهید و بفرمایید که این حادثه قبل از بدر بوده یا بعد از آن؟
فاصله بین این دو جنگ، یک سال و بیست روز است که یکی از مهم ترین حوادث میان این دو، بنابر قول صحیح تر، تغییر قبله است. این که عرض کردم بنا بر قول صحیح تر، اشاره به روایات اهل بیت(ع) در این موضوع دارد؛ زیرا درباره زمان آن دو قول هفده ماه بعد از هجرت و نوزده ماه بعد از هجرت نقل شده است که اگر هفده ماه باشد ماه رجب خواهد بود و اگر نوزده ماه باشد در ماه رمضان خواهد بود که بعد از جنگ بدر خواهد شد. این اختلاف نیز ناشی از نحوه نوشتن این دو عدد است؛ زیرا سبعین و تسعین اگر بدون نقطه باشد مانند هم می شود.
همانطور که ذکر شد یکی از نتایج مهم جنگ بدر شدت یافتن کینه یهود نسبت به مسلمانان بود و یهودیان عملیاتی را برای کمرنگ جلوه دادن این پیروزی و آزار رساندن به مسلمانان سامان دادند. بر این اساس، مسلمانان را مورد شماتت قرار دادند که شما قبله مستقل از ما ندارید و قبله تان همان قبله ماست. در جنگ پیامبر(ص) با قبیله بنی قینقاع نیز می بینیم که آن ها مسلمانان را بخاطر همین مساله مورد سرزنش قرار می دادند. همه این ها شواهدی است بر این که این جریان بعد از جنگ بدر رخ داده است.
درباره خود واقعه نیز باید گفت که بر اساس روایات اهل بیت(ع) که مرحوم شیخ حر عاملی در وسایل الشیعه در جلد چهارم صفحه 298 و 303 آورده و در دیگر متون روایی ما نیز آمده است، رسول خدا(ص) تا زمانی که در مکه حضور داشتند بر اساس امر الهی، هنگام نماز در مسجد الحرام در جایی می ایستادند که کعبه و بیت المقدس در یک امتداد باشد؛ بنابراین حضرت به هر دو قبله نماز می خواندند. اما در جایی که ممکن نبود به جهتی نماز می خواندند که بیت المقدس قرار داشت. همانطور که در آیه 142 به بعد سوره بقره آمده است مسلمانان در مکه موظف بودند به طرف بیت المقدس نماز بخوانند. قرآن می فرماید این قبله را از این جهت برای شما قرار دادیم تا مشخص شود چه کسی از تو تبعیت می کند و چه کسی نافرمانی می کند؛ بدین دلیل که خدا به اهل مکه که کعبه برایشان موضوعیت داشت دستور دهد به سمت بیت المقدس نماز بخوانید. این دستور خلاف عرف و میل طبیعی آن ها بود و خدا می خواست امتحان کند که چه کسی بر مدار اسلام است.
بعد از هجرت نیز تا نوزده ما چنین بود و بعد بر اثر شماتت یهود و دستور الهی قبله تغییر کرد که جزئیات آن و دلایل این مساله در برنامه بعد گفته خواهد شد.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
