آقای دکتر سید حسین فلاح زاده روز جمعه 23 خرداد 1393 در برنامه دیار سلمان رادیو معارف در ادامه بررسی مقدمات ظهور دولت صفویه، احیاء مرزهای ایران، برقراری ثبات و امنیت، شکل گیری تمدن و شیعی بودن را از نقاط قوت و پادشاهی بودن، نقش ندادن به مردم، منازعات داخلی و برخی سیاست های غلط اجتماعی را از نقاط ضعف این حکومت برشمرد.
در دوره ایران اسلامی که با ورود اسلام به ایران شکل گرفت و تا امروز هم ادامه دارد، ما شاهد ظهور سلسله های متعددی هستیم. یکی از این حکومت ها، صفویه است که در قرن دهم شکل گرفت. این حکومت در سال 907 قمری تشکیل شد و در نیمه قرن دوازدهم یعنی سال 1135 قمری منقرض شد. آن ها چیزی حدود 228 سال حکومت کردند.
طی این مدت، 9 شاه قدرت را در دست داشتند که عبارتند از شاه اسماعیل، شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم، سلطان محمد خدابنده، شاه عباس، شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین.
بنیانگذار این سلسله، شاه اسماعیل است و پادشاه مطرح آن شاه عباس می باشد. زمان انقراض آن ها شاه سلطان حسین حکومت می کرد که به حمله افاغنه مواجه شد. مرکز حکومت آن ها ابتدا شهر تبریز و سپس شهر قزوین بود و در نهایت در زمان شاه عباس این مرکز به شهر معروف اصفهان منتقل شد.
اصفهان، شهری باشکوه است که در سفرنامه های مسافرین خارجی نیز کاملا مشهود است و در آینده به برخی از این سفرنامه ها اشاره خواهیم کرد.
نقاط قوت دولت صفویه و اهمیت آن
1- نقش صفویه در تاریخ ایران، به حدی بود که توانستند مرزهای ایران را احیاء کنند و تقریبا آن مرزی را که در دوره باستان در عصر اشکانیان و ساسانیان داشتیم احیاء و تثبیت کردند. همان قسمت هایی که بعدها در دوران قاجار بخشی از آن ها را از دست دادیم.
2- صفویه ثبات و امنیت را در کشور برقرار کردند. ایران از زمان حمله مغول دچار ناآرامی و بی ثباتی شده بود و کشمکش های حکومت های پراکنده، وضع وخیمی را برای مردم ایران فراهم کرده بود.
3- در پناه این امنیت بود که تمدن در ایران شکل گرفت. بخصوص در روزگار شاه عباس که اصفهان به عنوان شهر بزرگ جهانی مطرح می شود و بازار آن را با بازارهای اروپا مقایسه می کنند و زیبایی آن از نظر نقشه کشی و فضای سبز زبانزد خاص و عام بوده است. صفویه مقارن با قرون جدید اروپا هستند که در این دوران، تازه قرون وسطی به پایان رسیده است. ای کاش این حکومت تداوم پیدا می کرد و اگر این گونه می شد و ما دچار عقب ماندگی روزگار قاجار نمی شدیم امروزه وضعیت ایران متفاوت بود.
4- یکی از مهم ترین ابعاد دولت صفویه شیعی بودن آن است. در قرون گذشته دولت های شیعی بوده اند ولی دولت صفویه مهم ترین دولت شیعی است که در ایران و جهان اسلام شکل گرفت و از بدو پیدایش، تشیع را به عنوان آیین رسمی خودش اعلام کرد و تا پایان نیز بر این روش باقی ماند. شیعیان تا پیش از صفویه در حال توسعه و در اقلیت بودند ولی سیاست های دولت صفوی و حمایت آن ها از علمای شیعه باعث شد که جمعیت شیعه ایران از اکثریت برخوردار شود. آن چه امروزه از نظر فرهنگی داریم میراث صفوی است.
نقاط ضعف صفویه
این خاندان در مقایسه با سلسله های دیگری که در ایران وجود داشت مانند قاجار دارای شکوه و عظمت است. در دوران قاجار دچار عقب ماندگی شدیم و شاهان آن نتوانستند شرایط روزگار را درک کنند. این قضاوت بنده یا مورخان ایرانی نیست. وقتی سفرنامه های خارجی را می بینیم که اصفهان را دیده اند خیلی خوب توصیف کرده اند. البته به این معنا نیست که این روزگار عیبی نداشته است. ما فقط معصومین را بدون خطا می بینیم و بقیه خطاکارند.
1- نظام سیاسی صفویه، پادشاهی است. همان سیستمی که در دوره باستان در ایران وجود داشت؛ در حالی که آموزه های اسلام بر خلاف آن است. در این حکومت خواستند سلطنت شیعی تشکیل دهند و در ارکان آن، مردم نقشی در انتخاب پادشاهان نداشتند.
2- منازعات داخلی درون صفویه هنگام سرکار آمدن یک پادشاه قتل عام ها و جنگ های داخلی را بوجود می آورده است؛ همچنین زمانی که پادشاهی در می گذشت اختلاف و درگیری می شد. حتی زنان دربار آن قدر دخالت می کردند که پادشاه عملا هیچ کاره بود.
3- برخی از سیاست های اجتماعی آن ها از نقاط ضعف این دوران است.
سوال: در روزگار خودشان بحث دموکراسی مطرح نبوده است. پس اهمیت دادن به مردم در این جا چه موضوعیتی دارد؟
در دین اسلام، مردم در حکومت نقش دارند و حاکم باید مردم را دخالت در حکومت بدهد. مساله بیعت، امری اسلامی است. مردم با شخص خود رسول خدا (ص) بیعت می کنند. امام علی (ع) در باب خلافت می فرمایند: لو لا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر لالقیت حبلها علی غاربها. حضرت به این حضور احتماعی تاکید می کند. نقش مردم مهم است و این مساله در دوران صفویه مغفول مانده است.
سوال: در آن روزگار، خلافت و مشروعیت بعد از عباسیان منقرض شده بود. در دوران صفویه این مساله چگونه حل شده بود؟
خلافت که متعلق به اهل سنت بود. در این زمان هم نهاد خلافت در مصر حضور داشت. در اوایل صفویه، شاه سلیم با حمله ای که به مصر کرد و ممالیک را منقرض کرد خلافت را به ترکیه منتقل کرد؛ یعنی دولت عثمانی مقر خلافت اهل سنت شد که آن را تداوم خلافت بنی عباس قلمداد می کرد. در اندیشه شیعی بحث امامت و در ادامه، بحث ولایت فقیه مطرح است.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
