جلسه دفاعیه پایان نامه کارشناسی ارشد «گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه» در رشته ی تاریخ تشیع، نوشته ی مفتون حسین اف، روز سه شنبه 29 مردادماه 1392 در مدرسه تاریخ و ادیان مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار شد. این جلسه با حضور حجت الاسلام و المسلمین ناصر باقری بیدهندی(استاد داور و عضو هیئت علمی جامعه المصطفیالعالمیه)، دکتر حسن زندیه(استاد راهنما و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، حجت الاسلام و المسلمین علیرضا شالباف(استاد مشاور)، نماینده تحصیلات تکمیلی مدرسه تاریخ و ادیان و جمعی از دانش‌پژوهان و طلاب مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار گردید.
گزارش دانش پژوه از پایان نامه
جلسه دفاعیه با تلاوت آیاتی از قرآن مجید و خیرمقدم گویی نماینده تحصیلات تکمیلی مدرسه تاریخ و ادیان آغاز و با ارائه گزارش از سوی دانش پژوه پیگیری شد. مفتون حسین اف- نویسنده پایان نامه- در ابتدای گزارش خود از اساتید راهنما، مشاور، داور، همه ی دست اندرکاران جامعه المصطفی العالمیه، خصوصاً ریاست محترم جامعه المصطفی العالمیه، آیت الله اعرافی، ریاست محترم مجتمع آموزش عالی امام خمینی، حجت الاسلام و المسلمین هاشمیان، مدیر گروه تاریخ اسلام، دکتر صفری و دیگر اساتید خویش قدردانی کرد. او گزارش خود را با یک بیت شعر از شاه اسماعیل ختایی آغاز کرد و خواند:
ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس
بوسه زن بر خاک آن وادی مشکین نفس
وی در گزارش خود بیان کرد: موضوعی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است، تاریخ گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه است. او در وجه اهمیت و انتخاب این موضوع اضافه کرد: «وقتی که بین کتابها راجع به این موضوع می گشتم، جای این موضوع را خالی دیدم. دوستان اهل قفقاز هم بنده را برای نوشتن این تحقیق تشویق کردند. مهمتر از همه تاریخ آینده ساز است و می تواند الگوی مناسبی برای گسترش تشیع باشد. از طرف دیگر از آنجا که نگارنده این سطور اهل قفقاز بوده، شایسته است تا این موضوع مورد بررسی بیشتری قرار بگیرد.».
مفتون حسین اف در مورد ساماندهی مباحث پایان نامه خود گفت: مباحث این تحقیق در چهار فصل آورده شده است که عبارتند از:
فصل اول: جغرافیای تاریخی و پیشینه سیاسی، اجتماعی تشیع قفقاز پیش از صفویان.
در بخش اول موقعیت جغرافیای تاریخی قفقاز بیان گردید. در بخش دوم این فصل، پیشینه سیاسی- اجتماعی تشیع و فرق و مذاهب اسلامی منطقه پیش از صفویان مورد بحث قرار گرفت.
فصل دوم: دوره تاسیس و تکوین دولت صفویه است. در این فصل روی کارآمدن صفویان و رسمیت تشیع در ایران و تحولات(سیاسی، اقتصادی و فرهنگی) ناشی از آن در منطقه قفقاز از زمان شاه اسماعیل اول تا پایان دوره شاه محمد خدابنده بررسی شد.
فصل سوم: دوره استحکام و ثبات دولت صفویه است و مربوط به دوره شاه عباس و فعالیتهای صفویه در این دوره می باشد.
فصل چهارم: دوران زوال صفویان و اوضاع تشیع در قفقاز در این دوره است. در این فصل زوال صفویان و اوضاع تشیع در قفقاز از دوران شاه صفی تا شاه سلطانحسین مورد بحث قرار گرفته است.
وی بیان داشت: گسترش تشیع در سرزمین قفقاز جنوبی از زمان شاه اسماعیل اول تا سلطانحسین به شیوه های گوناگون انجام شد؛ اما می توان راهکارهای پیشبرد هدف صفویه در قفقاز را در عناوین ذیل خلاصه کرد. گاهی به وسیله فتوحات و لشکرکشی، گاهی از طریق ادبیات و ترجمه کتابها به زبان آذری، گاهی به وسیله ساخت و وقف مساجد، بناهای مذهبی، مدارس و بناهای رفاهی و یا لغو و تخفیف مالیات به شیعیان. این شیوه ها عمده راههایی بودند که صفویان در ترویج تشیع در قفقاز به آنها متوسل می شدند.
او متذکر شد: اگر امروز در قفقاز جنوبی تعداد زیادی از شیعیان دوازده امامی وجود دارند، نتیجه ی تلاشهای دولت صفویه در این منطقه است. مخصوصا اکثر جمعیت جمهوری آذربایجان را شیعیان تشکیل می دهند. اکنون 75 درصد از جمعیت آذربایجان دارای مذهب شیعه هستند. در کشور گرجستان هم شیعیان کم نیستند و حدوداً نیمی از یک میلیون مسلمانی را که در گرجستان اکنون وجود دارند، شیعیان تشکیل می دهند. اما در کشور ارمنستان به مرور زمان شیعیان اخراج شدند و شهر ایروان که مهمترین شهر صفویه و شیعیان به حساب می آمد، اکنون خالی از شیعیان و پایتخت مسیحیان شده است. ناگفته نماند که امروز منطقه تاریخی قره باغ نیز به وسیله ارمنی ها اشغال شده و یک میلیون اهالی شیعه آن نیز از وطن خود رانده شده اند.
او بیان کرد: شاهان صفوی، غیر از شاه اسماعیل دوم، با تمام وجود از تشیع دفاع کرده و حتی برای نشر آن در سرزمین پهناور قفقاز تا آنجا که در توان داشتند کوتاهی نکردند. در تمام این مدت، شعار اصلی دولت، نشر تشیع بوده و برای آبادی قبور امامزادگان، توسعه و بنای مساجد عالی و باشکوه، ساخت شهرها، نشر کتابخانه ها و ترجمه کتب مذهبی، مجالس عزاداری و حمایت از علما فعالیت کرده، از هیچ فرصتی برای گسترش تشیع در قفقاز دریغ نورزیدند.
مفتون حسین اف در پایان پیشنهاد کرد: تشیع قفقاز در زمانهای بعد از صفویه(زمان نادرشاه افشار؛ زندیه و پس از آن) نیز مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. تاریخ فرق و مذاهب اسلامی و طریقت صوفی قبل از صفویه و بعد از آن نیز می تواند موضوع پایان نامه قرار بگیرد. تاریخ امامزادگان و زیارتگاههای مذهبی قفقاز نیز از مسائلی است که به آن کم توجه شده است.
ارزیابی استاد داور از پایان نامه
استاد داور- جناب حجت الاسلام و المسلمین باقری بیدهندی –ضمن خیر مقدم به حضار، این پایان نامه را حائز امتیازات و ویژگی های متعدد برشمرد و حسن انتخاب موضوع و آشنایی و تسلط نویسنده به خط سیریلیک و منابع آذری زبان و نیز استفاده از منابع مرتبط با تحقیق در سه زبان فارسی، عربی و آذری را جزو مهمترین نقاط قوت این پایان نامه شمرد. استاد باقری بیدهندی اضافه کرد: دانش پژوه به جهت آشنایی با خط سیریلیک مطالب و کتیبه هایی را ترجمه کرده که در حوزه زبان فارسی ترجمه ای پیش از آن صورت نگرفته است و اطلاعاتمان بسیار اندک است. این استاد پیشنهادات ارائه شده در انتهای پایان نامه و تصاویر ضمیمه شده از مراکز تاریخی- شیعی آذربایجان را از دیگر نقاط قوت این پایان نامه برشمرد.
داور پایان نامه «گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه» در نقدهای خود بر این پژوهش، از جزئیات و نقدهای جزئی و شکلی آغاز کرد و به تدریج به نقدهای کلی تر وارد شد. ایشان در مجموعه ی نقدهای خویش مطالب متعددی را خاطرنشان شدند که برخی از آنها عبارتند از:
1. یکسان نویسی در ثبت و ضبط تاریخ ها و مواردی از این قبیل بیشتر توجه شود.
2. جای آن داشت که پیشینه ی تحقیق بیشتر و دقیق تر مورد بررسی قرار بگیرد.
3. بررسی منابع بیشتر انجام می شد بهتر بود.
4. بهتر بود فصول پایان نامه براساس پرسشهای فرعی تنظیم شود و هر فصل از پایان نامه به یک پرسش فرعی پاسخ دهد.
5. از آنجایی که موضوع پایان نامه «گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه» است، باید شیوه های نشر تشیع ملاک و محور بحث و فصول پایان نامه قرار می گرفت، اما در وضعیت فعلی پایان نامه براساس فراز و فرود تاریخ سیاسی صفویه تدوین شده است.
استاد مشاور
استاد مشاور –حجت الاسلام و المسلمین شالباف- با ارائه نکاتی در خصوص این پایان نامه اظهار داشتند: تناسب عنوان پایان نامه با محتوای پایان نامه و پایبندی آقای مفتون حسین اف به محور بحث به همراه روانی قلم نگارنده جزو امتیازات این پایان نامه است.
استاد راهنما
دکتر زندیه در آغاز صحبت های خود از دانش پژوه برای تلاش ارزنده اش تشکر کرد و در مورد توانمندیهای دانشجو و اهمیت موضوع این پایان نامه، اهمیت منطقه آذربایجان و حکومت صفویه صحبت کرد. استاد راهنمای «گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه» سپس به بیان نقاط قوت این پایان نامه پرداخت و در این باره گفت: منابع متعدد و فراوانی به زبان سیریل هستند که یک استاد یا پژوهشگر ساکن ایران به سختی می تواند از آنها استفاده کند، اما آقای مفتون با توجه به توانایی زبانی اش از آنها به خوبی استفاده کرده است. وی افزود: مستشرقان توانمندی در مراکز شرق شناسی کشور آذربایجان و دیگر کشورهای همسایه آن به تحقیق و مطالعه در تاریخ ایران و صفویه مشغولند که کمتر از آنها اطلاع داریم و نویسنده این پایان نامه دریچه ای به سوی آنها برای ما باز کرده است.
دکتر زندیه استفاده ی دانش پژوه از منابع و اطلاعات به زبان محلی را جزو نقاط قوت و برجستگی های این پایان نامه شمرد و افزود: پیشنهادات این پایان نامه هم از دیگر امتیازات آن است و مساجد صفوی آذربایجان، خانقاههای آذربایجان، امامزاده های آذربایجان و نسخه های خطی صفویه در آذربایجان هرکدام می توانند یک پایان نامه مستقل باشند.
امتیاز هیئت داوران
پایان نامه «گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه»، نوشته‌ی مفتون حسین اف، در رشته تاریخ تشیع، با راهنمایی دکتر حسن زندیه(عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، مشاوره حجت الاسلام و المسلمین علیرضا شالباف و داوری حجت الاسلام و المسلمین ناصر باقری بیدهندی(عضو هیئت علمی جامعه المصطفیالعالمیه) از سوی هیئت داوران درجه ی عالی و نمره نوزده و نیم را دریافت کرد.
پایان
