پاسخ های استاد مهدی پیشوایی به سوالات تاریخ اسلام در برنامه پرسمان تاریخی رادیو معارف جمعه 6 دی ماه 1392، ساعت 16:
داستان باغ فدک، روز شهادت امام حسن(ع)، نقش جریان های فکری در مساله صلح امام حسن(ع)، فعالیت های امام حسن(ع) پس از صلح، مساله برده و کنیز گرفتن در جریان فتوحات، نحوه تشخیص مطالب صحیح از غیر صحیح در روایات تاریخی، داستان مسلمان شدن اسعد بن زرارة، علت استفاده نکردن امام علی(ع) از شاهد واقعه غدیر در جریان سقیفه، محل دفن حضرت موسی(ع)
1- باغ فدک چگونه به حضرت زهرا رسید و چگونه این نام را بر آن نهادند؟
فدک، نام قدیمی آن سرزمین است که در اختیار یهودیان نزدیکی های خیبر بوده است. زمانی که خبر شکست یهودیان خیبر به این افراد رسید به رسول خدا پیشنهاد صلح دادند و جنگی پیش نیامد. بر اساس فقه اسلامی سرزمین هایی که از طریق صلح بدست مسلمانان می افتاد اختیارش به دست رسول خدا(ص) بود و در هر زمینه ای که مصلحت مسلمانان بود مصرف می کرد. لذا در آن زمان پیامبر(ص) این سرزمین را به حضرت فاطمه(س) بخشید. این که بعدها به حضرت فاطمه گفتند این جا ارث رسول خداست و پیامبر فرموده که ما پیامبران ارث نمی گذاریم و هرچه می ماند صدقه است، صحت ندارد؛ زیرا فدک، ارث نبود که حضرت فاطمه بگوید به من رسیده است. بلکه سه سال قبل از رحلت به حضرت بخشیده شد و اختیار آن در این مدت با حضرت زهرا(س) بوده است. آن ها نپذیرفتند که حضرت رسول(ص) به حضرت زهرا(س) هدیه کرده اند.
2- زمان شهادت امام حسن(ع) چه زمانی بوده است؟
دو نقل وجود دارد؛ یکی در هفتم صفر و دیگری در بیست و هشتم صفر که دومی مشهور است. نمی توان یکی از این دو را نفی کرد. مرحوم شهید در کتاب دروس هفتم صفر را نقل کرده و بین علمای ما بیست و هشتم صفر مشهور است.
3- آیا جریان های فکری حاضر در عصر امام حسن(ع) هم در صلح ایشان تاثیر گذار بوده اند؟
جریان های فکری تاثیر گذار نبوده است بلکه عوامل و جریان های سیاسی موثر بوده اند که می توان به قدرت معاویه اشاره کرد که در مقابل مرد بزرگی مانند امیرالمومنین(ع) به مدت چهار سال تسلیم نشد و ادعای خودمختاری کرد و به تدریج جبهه علوی تضعیف شد. او بعد از جریان حکمیت، سپاه می فرستاد و به مناطق قلمروی حکومت علوی شبیخون می زدند. همچنین از دست دادن روحیه سلحشوری یاران امام علی(ع) در اثر آن جنگ های سه گانه و گرایش به راحت طلبی، نقش انشعابی حکمیت در شاخه های علوی، یک دست نبودن مردم، خیانت خوارج به امام علی (ع) و امام حسن (ع) از عوامل دیگر این مساله بود.
اما این که بنی امیه جبرگرا بودند، در حادثه عاشورا از جبرگرایی استفاده کردند ولی در جریان صلح امام حسن شواهدی نداریم که استفاده کرده باشند.
4- امام حسن پس از ماجرای صلح چه فعالیتی داشتند؟ در سیاست دخالت می کردند؟
در سیاست مداخله نداشتند؛ زیرا بر اساس پیمان صلح، قرار شد امور سیاسی و ریاست مسلمانان به معاویه واگذار شود. اما از نظر ارشاد مومنین و مرجعیت دینی و فقهی همچنان به وظایف امامتشان عمل می کردند. ما معتقدیم ریاست مسلمانان یکی از شئون امام است و یکی دیگر از شئون امام مرجعیت فقهی و دینی امام است.
در هر صورت فعالیت سیاسی بطور خاص نداشته اند، البته در برابر بدعت های معاویه اعتراض هایی داشته اند و بحث ها و مناظراتی پیش آمد.
5- وقتی مسلمانان به کشورهای دیگر حمله می کردند با خودشان زنان آن ها را به عنوان کنیز می آوردند. این برای اسلام اشکال دارد و آن این که اگر به کشوری حمله می کنند به زنان آن ها چکار دارند؟
این مساله، در آن زمان، یک مساله جهانی بوده و اختصاص به مسلمانان نداشت. دشمنان مسلمانان نیز اگر پیروز می شدند اسیر می گرفتند. بردگی در آن زمان وجود داشت و اشخاص را به بردگی می گرفتند. پیش از اسلام از 23 راه انسان ها را به بردگی می گرفتند اسلام با آن به شدت مبارزه کرد و 18 راه را اصلا به رسمیت نشناخت و فقط 5 راه را با اصلاحاتی پذیرفت. یکی از این موارد جنگ ها بود. در زمان کنونی نیز سرباز طرف مقابل را اسیر می گیرند. در آن زمان هم در برابر اسرا فدیه می گرفتند و آزاد می کردند و اگر چنین مساله ای اتفاق نمی افتاد به بردگی می گرفتند و گاهی اوقات نیز به حال خودشان می گذاشتند. بنابراین اختصاص به مسلمانان نداشت.
همچنین در آن زمان، اردوگاهی نبوده که اسرا را در آن نگهداری کنند بلکه به خانه های خودشان می بردند و تاریخ هم نشان داده که مسلمانان، رئوف ترین امت ها نسبت به اسرا بوده اند.
6- چگونه می توان یک مطلب تاریخی را از میان مطالب ضد و نقیض استخراج کرد و ضریب صحت و اطمینان آن را افزایش داد؟ در این مورد اگر امکان دارد منبعی معرفی کنید.
اگر ما تاریخ را علم بدانیم که علم است، نیاز به استاد دیدن و آموزش دارد و نمی توان در یک تریبون عمومی فرمولی معرفی کرد تا شنوندگان بتوانند مطالب صحیح را از غیر صحیح مشخص کنند؛ مثل این که یک پزشک در یک برنامه تلویزیونی مبانی علمی خودش را بیان کند.
مورخانی که صحیح و سقیم را مشخص می کنند حداقل صد مورخ را می شناسند، با کتاب های آن ها آشنا هستند، این که کدام یک از آنها شیعه و کدام سنی بوده، کدام منصف بوده و کدام غرض ورز بوده، کدام نژاد پرست و کدام یک درباری بوده است. همه این ها مستلزم زحمت و مطالعات زیاد است و تخصصی است که به این زودی برای کسی حاصل نمی شود.
برای این که بتوانید به اهمیت این مساله آگاهی پیدا کنید، چند کتاب را معرفی می کنم که با خواندن آن متوجه می شوید که چقدر کار مشکلی است و مستلزم تحقیق و بررسی همه جانبه است: کتاب تاریخ در ترازو تالیف دکتر عبدالحسین زرین کوب ، کتاب معالم المدرستین تالیف علامه سید مرتضی عسکری، کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم تالیف سید جعفر مرتضی عاملی .
این کتاب ها، اجتهادی هستند و با خواندن آن می توان فهمید که علما چگونه تحلیل علمی در تاریخ می کنند؟ و چقدر در این زمینه زحمت کشیده اند؟
تنها راه شناخت صحت روایات تاریخی برای کسانی که متخصص نیستند، این است که به کتاب های تاریخی نسبتا معتبر مراجعه شود.
7- چگونگی اسلام آوردن اسعد بن زراره و این که چگونه برای اولین بار قرآن را از زبان پیامبر شنید؟
اسعد بن زراره، از قبیله بزرگ بنی نجار در یثرب(مدینه) بوده که جد مادری حضرت محمد(ص) نیز از همین قبیله است. یثربی ها دو قبیله بزرگ بت پرست اوس وخزرج بوده اند که 200 سال پیش از بعثت از یمن به این منطقه آمده بودند و با سه قبیله بزرگ یهودی زندگی می کردند. یهودی ها بر بت پرست ها، برتری اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داشتند و مهم تر از آن سابقه پیروی از شریعت آسمانی داشتند و در میان آن ها، افراد باسواد زیاد بودند.
بر این اساس گاهی بر سر همین مسایل، درگیری هایی بین آن ها پیش می آمد. در این کشمکش ها، یهودی ها مکرر بت پرست ها را تهدید می کردند و می گفتند بزودی پیامبری مبعوث می شود و ما زودتر از بقیه به او ایمان می آوریم و به کمک او شما را مثل قوم و عاد و ثمود از بین می بریم. این را در قالب تهدید می گفتند ولی آن قدر تکرار می کردند که در بین یثربی ها تبدیل به یک ذهنیت و باور شده بود که نزدیک است پیامبری ظهور کنند. تا این که خبر بعثت پیامبر(ص) به آنها رسید و یثربی ها گفتند شاید این فرد همان باشد.
در سال یازدهم بعثت، شش نفر از بزرگان یثرب که یکی از آن ها اسعد بن زراره بود، در موسم حج با پیامبر(ص) دیدار کردند. خودشان نقل می کنند که در عقبه (گردنه)منی محضر پیامبر(ص) رسیدیم و ایشان از هویت ما پرسیدند که گفتیم مردمی از قبیله خزرج هستیم. پرسیدند: از همپیمانان یهود؟ گفتیم: بله. فرمود بنشینید با هم صحبت کنیم. حضرت، اسلام را بر ما عرضه کرد و از ما دعوت کرد که مسلمان شویم. آن جا بود که این داستان قدیمی را برای پیامبر بازگو کردیم و گفتیم که الان در شهر ما اختلاف است، ما به دین شما درآمدیم به شهر خود باز می گردیم و آن ها را نیز به دین اسلام دعوت می کنیم بلکه دین شما به شهر ما نفوذ کند و این اختلافات شهر ما از بین برود.
این افراد به مدینه بازگشتند و تبلیغ خود جوش دین اسلام پرداختند و سال بعد با هفت نفر دیگر، به مکه آمدند و در موسم حج دوباره پیامبر(ص) را ملاقات کردند و پای عقبه منی، پیمان عقبه اول را با ایشان بستند. بنابراین، دیدار اول، زمینه ای برای پیمان عقبه اول شد و اسعد بن زراره نیز در این جریان چنین نقشی داشته است.
ما از این جریان این گونه استفاده می کنیم که نحوه اسلام آوردن مردم مکه و مدینه در نقطه مقابل هم بود. در مکه ابتدا بردگان و پا برهنه و مردم مستضعف مسلمان شدند ولی در مدینه بر عکس بود و ابتدا ریش سفید ها مسلمان شدند، سپس مردم عادی.
8- اگر واقعه غدیر با آن قوتی که شیعه می گوید اتفاق افتاده است چرا حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) در جریان سقیفه و بعد از آن، به این واقعه یا اشاره نکردند یا ضعیف تر از انتظار اشاره کردند؟
به مساله غدیر در آن جریان اشاره شده است؛ مخصوصا در خطبه حضرت زهرا(س) که می فرماید وصیت پیامبر را زیر پا گذاشتید. اما جواب اصلی این سوال این است که استدلال های امام علی(ع) در سقیفه از باب جدل بود. منظور از جدل این است که شما از مطلب مورد قبول طرف مقابل استفاده کنید و به آن استناد کنید.
افرادی که در سقیفه جمع شدند، نگفتند که پیامبر کسی را وصیت نکرده است؛ بلکه اصلا نادیده گرفتند و بحثش را نکردند. انصار گفتند ما در اسلام زحمت بیشتری کشیدیم و جا دارد خلیفه از ما باشد. ابوبکر گفت که رسول خدا فرموده ائمه از قریش هستند و ما از قریش هستیم. امیرالمومنین(ع) این گفتگو را نقد کرد. زمانی که خبر برای امام(ع) آوردند که انصار چنین گفتند فرمود کسی به آن ها نگفت که اگر این طور بود که انصار می گویند، پس چرا پیامبر تا لحظه آخر عمر این قدر درباره رفتار مناسب با انصار سفارش می کرد؟ اگر قرار بود شما به خلافت برسید پیامبر می بایست دیگران را به شما توصیه کند که مراقب آن ها باشید.
زمانی که به امام گفتند قریش چنین حرفی زد، فرمود: این ها با درخت استدلال کرده اند و میوه را ضایع کرده اند؛ یعنی اگر درخت و قبیله قریش را می گویید من میوه و عصاره آن هستم. هم از قریش هستم و هم از همه نزدیک تر به پیامبر(ع) هستم.
بنابراین امام علی(ع) در آن زمان از باب جدل وارد شدند که البته آن ها نیز ترتیب اثر ندادند و اگر قرار بود به غدیر نیز استناد کنند مردم به طریق اولی ترتیب اثر نمی دادند. آن ها مصمم بودند و از حرفشان برنمی گشتند.
ضمنا بعدها امام علی (ع) به غدیر احتجاج های زیادی کردند. مرحوم امینی در کتاب الغدیر می آورد که هم امام علی(ع) و هم امام حسن(ع) و هم بعضی از شیعیان ایشان به غدیر استناد کرده اند. یک مورد خیلی معروف است که حضرت در رحبه (فضای باز در خانه یا مسجد) که عده ای جمع شده بودند فرمود: هر کس در میان شما که در غدیر بودید و شنیدید که رسول خدا فرمود من کنت مولاه فعلی مولاه بلند شوید و شهادت دهید؛ حدودا 10 نفر بلند شدند. این نشان می دهد که هنوز مساله غدیر مورد احتجاج بوده است.
9- محل دفن حضرت موسی (ع) کجاست و آیا مشخص است؟
قضیه فوت حضرت موسی (ع) و دفن ایشان را مرحوم علامه مجلسی در جلد سیزدهم بحار الانوار که اختصاص به قصص انبیاء دارد آورده است. آن جا مطلبی آورده که ترجمه آن این است: روزی حضرت موسی(ع)، یوشع بن نون وصی خود را طلبید و وصیت های خود را به او گفت و به تنهایی از نزد قوم خود رفت و غایب شد. در راه مردی را دید که مشغول کندن قبر است. نزد او رفت و گفت: آیا می خواهی تو را کمک کنم؟ گفت: باشد. موسی (ع) او را کمک کرد. وقتی کار تمام شد، موسی (ع) در میان قبر شد و در آن خوابید تا ببیند اندازه لحد قبر درست است یا نه. در همان لحظه، خداوند پرده را از جلوی چشمان او برداشت و مقام خود را در بهشت دید. عرض کرد: خدایا روحم را بسویت ببر. همان لحظه عزرائیل روح او را قبض کرد و همان قبر را مدفن او قرار داد و آن قبر را پوشانید. آن مرد قبر کن، همان عزرائیل بود.
کسی از محل قبر او مطلع نشد و در بعضی از روایات آمده که در کوه طور بوده است و هم اکنون قبری از ایشان مشخص نیست.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
