نشست علمی «پژوهش تاریخی به چه کار امروز ما می‌آید؟» در موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) برگزار شد. در این نشست علمی که روز چهارشنبه13/9/1392 برگزار شد، استاد تاریخ حوزه و دانشگاه، حجه الاسلام و المسلمین دکتر رسول جعفریان به ایراد سخن پرداختند.
استاد جعفریان با مقایسه ای کوتاه بین 30 سال گذشته و امروز فضای تاریخی به افزایش موسسات، اساتید و مجلات علمی پژوهشی تاریخی اشاره کرده و این سوال را مطرح کردند که آیا این افزایش، نشانه رشد تولید علم است؟ ایشان پاسخ به این سوال را متوقف بر روشن ساختن سه مفهوم مندرج در عبارت «علم تاریخ اسلام یا اسلامی» دانستند.
دکتر جعفریان در توضیح مفهوم اول یعنی علم، با نقل قول از ابوالحسن عاملی، عالم قرن چهارم در کتاب الاعلام، علم را اینگونه تعریف کردند: «أما العلم فهو الاحاطۀ بالشیء علی ما هو علیه من غیر خطاء و زلل». ایشان فلسفه را متولی بحث از مفهوم علم دانسته و از جدی نگرفتن این بحث از سوی حوزه علمیه و فلسفه اسلامی اظهار تاسف و دلیل آن را شروع فلسفه اسلامی از بحث «وجود» بیان کردند به خلاف فلسفه غرب که مباحث خویش را از بحث «معرفت» آغاز می کند.
حجه الاسلام جعفریان با طرح این سوال‌ها که آیا علم حق و باطل است؟ آیا علم خوب و بد است؟ آیا برای علم بدون هیچ تقیدی، ارزش قائل هستیم؟ آیا از ابتداتصمیم گرفته ایم که دانش دلخواه خود را داشته باشیم؟ بیان داشتند که برخی گمان می کنند که خوب بودن یعنی حق بودن و آن چه ما حق می‌دانیم جزء مسلمات الی الابد است در حالی که در علوم انسانی، علوم مطلق نیستند.
رییس کتابخانه تاریخ اسلام قم با ذکر این که علمای قدیم بین علم و صنعت و هنر فرق می گذاشتند، صنعت و هنر را ترکیب علم با علایق دانسته و خاطر نشان ساختند: ما به علم به دید صنعت و هنر نگاه می کنیم و با این نگاه پیشرفت و تولید علم حاصل نمی‌شود. اگر تاریخ، علم است باید به لوازمش پایبند باشیم در غیر این صورت ما با انبوهی از اطلاعات صحیح و غلط سرکار داریم. ما نبایستی برای علم، مصلحت اندیشی کرده و آن را زیر تیغ اخلاق، آن هم اخلاقی که خود می شناسیم، ببریم.
استاد تاریخ حوزه و دانشگاه، برای نمونه به کتاب «نفائس الفنون في عرايس العيون»تالیف «محمد بن محمود شمس الدین آملی» از علمای صوفی شیعی میانه قرن هشتم اشاره کردند که در آن مولف، علوم را به دو دسته مشروط به ازمنه و امکنه و غیرمشروط به ازمنه و امکنه تقسیم می کند. گروه اول که از آن به عنوان علوم اواخری یاد می کند، شامل علوم غیرحکمی مثل دین و گروه دوم که از آن به عنوان علوم اوائلی یاد می کند، شامل علوم حکمی مثل حکمت می شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در قسمت دوم بحث، «علم تاریخ» را علم به گذشته و با اشاره به بحث معرفت تاریخی که در غرب مورد توجه و در داخل مورد غفلت واقع شده، موانع کار در علم تاریخ را چنین برشمردند: شاید اطلاعاتی که به دست ما رسیده، یک درصد واقعیت باشد. از سویی پنهان کاری‌های فراوانی صورت گرفته که ما از بسیاری از آن بی اطلاعیم. از سوی سوم، آن رویدادها در فضا و با گفتمان خاص آن زمان اتفاق افتاده و ما اکنون و با گفتمان خاص خودمان فهم می کنیم. یک حجابی در آن روزگار بوده و یک حجابی امروزه هست. اگر دنبال ارایه یک تصویر کلی بر اساس جمع آوری شواهد باشیم، مسایل گفتمانی بیشتر تاثیرگذار خواهند بود و هر چه بیشتر موضوع بحث را جزئی کنیم مثلا سربرگ نامه‌های دوره صفویه، کمتر دچار این نقیصه خواهیم شد. با این همه گریزی نیست چرا که تصویر به لحاظ ذاتی معلول است. پس ما به مقداری که شاهد داریم حرف زده و در نتیجه گیری تابع اخص مقدمات هستیم. همین مقدار نیز به تخصص، منطق، حرفه‌ای‌گری و شناخت دقیق خاص خودش دارد. برای نمونه مرحوم علامه عسکری پس از بازگشت از سفر ترکیه، رویکردی متفاوت پیدا کرد و از این رو مورد هجمه واقع شد.
سخنران در قسمت پایانی سخنانش درباره «علم تاریخ اسلام یا اسلامی» گفت: تا وقتی که موضع دفاعی داشته و دنبال اثبات پیش فرض‌های خودمان باشیم، به رغم افزایش معلومات، افزایش تولید علم نخواهیم داشت. از این روست که بسیاری از آثار ما ترجمه نمی شود و غربیان به دنبال آن نیستند. اگر ما به حقانیت اسلام و تشیع باور داشته باشیم که داریم، نباید نگران تولید علم باشیم و این نکته هیچ منافاتی با تقیه و عرضه آن به مقدار فهم جامعه ندارد. اگر غلطی را غلط شناختید، سبب تاربینی جامعه می‌شوید. انبوه منشورات سلفیه نیز از همین گروهند. تاریخ وسیله دفاع از دین نیست. تاریخ راه را روشن می کند تا عالمان دین، از دین بهتر دفاع کنند. ایشان در پایان به سوالات حاضران پاسخ گفتند.
