کارگاه آموزشی بین المللی «بوم شناسی جهان تشیع»

کارگاه آموزشی بین المللی «بوم شناسی جهان تشیع»با محوریت ژئوپلتیک شیعه درشبه قاره هند در روز دوشنبه 21 اردیبهشت 1394 ازساعت 8:30 الی 18 درتالارصائب 1 دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه اصفهان برگزارشد. این کارگاه به همت قطب علمی«مطالعات فرهنگ وتمدن شیعه در دوره صفویه» در دانشگاه اصفهان و با همکاری گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه،پژوهشکده مطالعات علوم اسلامی اصفهان،جامعه المصطفی العالمیه، انجمن تاریخ پژوهان و انجمن ایرانی تاریخ برپا شد و دبیرعلمی واجرایی آن دکتراصغرمنتظرالقائم مدیرگروه تاریخ دانشگاه اصفهان وریاست قطب علمی مطالعات فرهنگ وتمدن شیعه دردوره صفویه بود.

اهدافی که کارگاه بین المللی «بوم شناسی جهان تشیع در شبه قاره هند»برای خود ترسیم کرده بود، در چند محور اصلی قابل دسته بندی است که عبارتند از: شناسایی جریان‌های فکری، فرهنگی، سیاسی واجتماعی شیعیان شبه قاره، توانمندی‌های سیاسی،اقتصادی،اجتماعی وعلمی آموزشی شیعه در شبه قاره هند،آسیب شناسی اقتصادی،فرهنگی،سیاسی واجتماعی شیعیان شبه قاره هند و بالاخره ژئوپلتیک شیعه درشبه قاره هند. سخنرانان این کارگاه آموزشی بین المللی نیز تعدادی از استادان دانشگاه های داخلی و خارجی و دانشجویان دکتری خارجی بودند که چکیده مقالات و پژوهش های ایشان در قالب کتابچه ای کوچک به چاپ رسید و به حاضران در کارگاه اهدا شد.

در این کارگاه هر کدام از استادان یا دانشجویان دکتری به ارائه دست آوردهای پژوهشی خود در قالب سخنرانی ای کوتاه می پرداختند و بعد از اتمام هر سخنرانی نیز، اگر مهمانان یا دانشجویان حاضر در کارگاه پرسشی پیرامون مقاله ارائه شده داشتند، با مدیریت مجری، بلافاصله طرح می‌کردند و سخنرانان به پرسش ها به صورتی کوتاه پاسخ می دادند.

نشست اول این کارگاه در ساعت 8و 30 صبح روز دوشنبه 21 اردیبهشت94 با تلاوت قرآن و پخش سرود ملی آغاز شد. در ابتدا مجری برنامه به حضار داخلی و خارجی -به ویژه دانشجویان- خوش آمد گفت و درگذشت استاد برجسته تاریخ اسلام دکتر صادق آئینه وند را به حضار محترم تسلیت گفت. در ادامه نیز با ابراز خرسندی از برگزاری چنین محافل علمی ‌ای، از آقای دکتر «محمد بیدهندی» ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان جهت عرض خیر مقدم دعوت به عمل آورد.

دکتر بیدهندی در سخنرانی کوتاه خود ضمن خوش آمدگویی به حضار و ابراز رضایت و خوشحالی از برگزاری چنین کارگاه علمی ای، به روش شناسی سه لایه ای اندیشمندان مسلمان شیعی در نحوه تفکر خود اشاره کرد و این رویکرد ایشان را موجب عمق بخشی به اندیشه متفکران شیعی و ایجاد نظریاتی دقیق و عمیق در میان آنان و به تبع در عالم تشیع دانست. بیدهندی با اشاره مصداقی به کتاب کشف المحجوب، توجه به بواطن مختلف اندیشه ها و نگاه تاویلی عمیق و چارچوب مند به مسائل مختلف نظری در میان عالمان شیعی را ستود.

پس از سخنرانی دکتر بیدهندی و با دعوت مجری برنامه، دکتر «اصغر منتظرالقائم» دبیر قطب علمی مطالعات فرهنگ وتمدن شیعه در دوره صفویه و مدیر گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و مجری کارگاه، ضمن خیرمقدم به حضار و برشمردن علل برگزاری کارگاه، گزارشی کلی و مختصر از روند شکل گیری ایده و موضوع کارگاه تا اجرایی شدن آن ارائه کرد و در نهایت نیز مقاله خود را با عنوان «موضوع شناسی مطالعات تشیع در شبه قاره هند»تشریح نمود. دکتر منتظر القائم ابتدا به تعریف بوم شناسی پرداخت و سپس موضوع شناسی بوم شناسی مطالعات شیعی در شبه قاره هند را در چهار حوزه سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و محلی دسته بندی وبه مصادیق بررسی هر کدام از حوزه ها به صورت خلاصه اشاره کرد. وی با اشاره به سابقه دیرین تمدن های ایران و هند و ارتباطاتی که بین آن ها قبل و بعد از اسلام برقرار بوده،توجه جدی به میراث علمی مشترک در این رابطه را خواستار شد.

ایشان نقش بازرگانان، عالمان،عارفان و صوفیان ایرانی را گسترش اسلام در هند بسیار اساسی برشمرد و با اشاره به اینکه خاندان های متعدد ایرانی نژاد سال ها در هند حاکمیت داشته اند لزوم توجه جدی به نگاشتن آثاری پیرامون این شخصیت ها و خاندان های حکومتی در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را گوشزد کرد. در آخر نیز به نکته ی ظریفی اشاره کرد و عنوان داشت تشیع قبل از رسمی شدن در ایران در 907 توسط دو خاندان شیعی –که ازحکومت بهمنیان جداشدند- یعنی عادلشاهیان وقطب شاهیان در 902 دردکن هندرسمیت یافت، از این رو منتظرالقائم تحقیق در تحولات فرهنگ شیعی در شبه قاره هند در این دوران -که میراثی عظیم از آن به جای مانده- را یکی از خلأهای اساسی پژوهشی حال حاضر رشته تاریخ معرفی کرد و بازشناسی این میراث غنی را در چهار محور تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی، تاریخ فرهنگی و تاریخ محلی دارای برکات قابل توجه و فراوان علمی دانست.

پس از دکتر منتظرالقائم، دکتر «رمضان محمدی» مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با تشکر از گروه تاریخ و شخص دکتر منتظرالقائم به جهت حسن انتخابشان در برگزاری کارگاهی با موضوع تشیع در هند، مقاله خود را با عنوان «نقش میر حامد حسین موسوی در گسترش تشیع در شبه قاره هند» ارائه داد. محمدی ضمن تاکید بر توجه به ظرفیت های بالقوه علمای ربانی در هدایت جریان های بیداری در سراسر جهان اسلام و دفاع آنان از اسلام اصیل، این نقش را بسیار دیرینه برشمرد و به صورت مصداقی به تبیین تاثیر کتاب «عبقات الانوار فی مناقب الائمة الاطهار» میر حامد حسین موسوی در پاسخ به انتقادات علیه تشیع به ویژه رد کتاب «تحفه اثناعشریه» دهلوی اشاره کرد.

ایشان میرحامد را مصلحی اجتماعی و دارای اندیشه های پاک خطاب کرد و او را از پیشگامان اندیشه های جدید در حوزه تاریخ و باورهای شیعی دانست که در سده سیزدهم در هند زندگی می کرد. محمدی کتاب میرحامد را منبعی بنیادین و بسیار عمیق و دقیق در معرفی اندیشه ها و اصول تشیع و دفاع از آن ها معرفی کرد و عنوان داشت همین ویژگی موجب نفوذ گسترده این کتاب در شبه قاره و شکل گیری نهادهای اجتماعی و مدنی در میان شیعیان برای تبلیغ اندیشه های اصلی تشیع شد وبرکاتی از جمله تمایل گروه های مختلف به تشیع و رشد فرهنگی-تمدنی آن ها را به دنبال داشت.

دکتر «حبیب رضا ارزانی» ریاست اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان سخنران بعدی نشست اول کارگاه تشیع در هند بود. ایشان مقاله خود را با عنوان «بنیادی ترین چالش های دینی مذهبی فراروی شیعیان هندوستان وراهکارهای مقابله با آن» پس از اشاره به ظرفیت ویژه شبه قاره هند برای گسترش و تبلیغ تشیع، در چند محور ارائه داد . دکتر ارزانی در ابتدا با اشاره به تنوع بسیار زیاد ادیان در هند آن را از یک طرفی فرصت و از طرفی دیگر تهدید قلمداد کرد. فرصت از آن جهت که در سرزمین هند برای تبلیغ مذهب،آزادی کامل وجود دارد و می توان به صورت صحیح و منسجم و با فهم شرایط ویژه هند به تبلیغ تشیع پرداخت و تهدید از آن جهت که اگر این تبلیغ برنامه ریزی شده و متمرکز و هدفمند صورت نگیرد نتیجه عکس خواهد داد.

دکتر ارزانی در ادامه بنیادی ترین چالش های فراروی شیعیان در این سرزمین را مورد اشاره قرار داد که مهمترین آن ها به صورت تیتر وار عبارت بودند از:تنوع فرقه های متعدد وازجمله وجود اسماعیلیان، کمبود مدارس شیعی، فقدان الگوی جامع تبلیغی و عدم چشم انداز و منشور تبلیغی، خرافه گرایی، فقدان رهبری منسجم، مشکلات حقوقی شیعیان، عدم ارتباط نظامند میان مساجد و مراکز دینی و… . در نهایت نیز راهکارهای را برای مقابله با این چالش ها برشمرد که یکی از مهمترین آن ها ایجاد نهادهای شیعی مشابه صفاخانه برای بحث و گفت و گو و تبلیغ بود.

«سید حسین علی نقوی» از کشور پاکستان و دانشجوی دکتری جامعه المصطفی العالمیه قم، نفر بعدی این نشست بود که مقاله خود را با عنوان «تاریخ پیدایش مدارس علمی شیعی پاکستان» ارائه داد. علی نقوی در ابتدا با اشاره به جدایی پاکستان از هند در1947میلادی به مشکلاتی که پاکستان بعد از این جدایی به آن دچار شد اشاره کرد و یکی از آن ها را فقدان مراکز آموزشی برشمرد. علی نقوی در ادامه عنوان داشت طالبان علم مشکلات فراوانی را برای رفتن به مدارس لکهنو باید متحمل می شدند اما با زحمات و تلاش مستمر و خودجوش برخی عالمان و علم آموزانی که از لکهنو و مناطق دیگر بر می گشتند و نیز حمایت جامعه شیعی، مدارسی ابتدا در ملتان و جلال پور منگیانه و سپس در لاهور ساخته شد.

او تشریح کرد این روند هر چند بسیار کند اما پیوسته ادامه داشت تا اینکه با وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال1979 سیر صعودی به خود گرفت و در حال حاضر نزدیک به 200 مدرسه شیعی برای شیعیان پاکستان مشغول فعالیت هستند. این در حالی است که25درصد جمعیت آن کشور را شیعیان تشکیل می دهند.

پس از سخنرانی علی نقوی نشست اول کارگاه به پایان رسید و مهمانان در قطب علمی صفویه پذیرایی شدند. سپس راس ساعت11 نشست دوم کارگاه، با سخنرانی «سید اظهر حسین زیدی» پیرامون «جریان های فکری سیاسی شیعه در پاکستان» آغاز شد. حسین زیدی در سخنرانی خود به سه جریان عمده فکری فرهنگی شیعه در پاکستان شامل شیخیه، اخبارگری و جریان اصلاحی اشاره کرد و سپس نحوه ورود، تشکیل و تطور این جریان ها و مختصات فکری و مناسبات آنها و نیز میزان تاثیرگذاری هر جریان را با معرفی چهره های شاخص هر کدام تببین کرد.

وی با اشاره به خصیصه سخنوری و مناظرات بسیار گسترده و چارچوب مند عالمان شیعی، این عامل را یکی از عوامل مهم گسترش تشیع در هند قلمداد کرد و از اینکه این رویکرد در حال حاضر بسیار کم فروغ شده است ابراز تاسف نمود. حسین زیدی به نحوه مقابله شیعیان اخباری با اصلاح گرایان و شیخیه و احتجاجات ایشان نیز اشاره ای داشت اما در عین حال متذکر شد نباید از وهابی ها و دیوبندی ها که خطری اساسی برای جامعه شیعه پاکستان هستند غفلت ورزید. او فعالیت های تبلیغی و اقتصادی این فرقه ها را یکی از علل عمده کند شدن گسترش تشیع در شبه قاره هند دانست.

پس از این سخنرانی دکتر «محمد علی چلونگر» عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان مقاله ای تحت عنوان«جایگاه شیعیان اثنی عشری خوجه در جهان معاصر» ارائه کرد. دکتر چلونگر در ابتدا به جمعیت کوچک اما منسجم شیعیان خوجه که حدود یکصد و پنجاه هزار نفر هستند اشاره داشت و گفت این جمعیت در حال حاضر در پنج قاره جهان حضور داشته و در هر کشوری که حاضرند جمعیتی مستقل، برای خود تشکیل داده اند.

دکتر چلونگر در ادامه عنوان داشت این شیعیان حدود 150 سال پیش، از مذهب نزاری آقاخانی به واسطه سخت گیری های آقاخان اول و دوم جدا شدند و به مذهب اثنی عشریه پیوستند که البته این امر با حمایت و هدایت زین العابدین مازندارنی صورت گرفت. این شیعیان پس از فشار و تحریم آقاخان از اوایل قرن بیستم به کشورهای مختلف در شرق آفریقا کوچ نموده و سپس در اواخر همین قرن به کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی مهاجرت کردند. در حال حاضرنیز دارای تشکیلات منظم منطقه ای و جهانی هستند و اولاد ایشان که همه تحصیل کرده‌اند، توانسته اند فدارسیونی جهانی برای شیعیان خوجه اثنی عشری تشکیل دهند. دکتر چلونگر با تبیین این مسائل ابراز داشت، به جهت همین انسجام شیعیان خوجه توانسته اند حرکت های فرهنگی، مذهبی و اقتصادی قابل توجهی را ساماندهی کنند و تبدیل به یکی از موفق ترین گروه های شیعه شوند.

پس از دکتر چلونگر، «محمد زین العابدین»از کشور هندوستان و دانشجوی دکتری جامعه المصطفی قم، مقاله خود را با عنوان «بررسی تاریخ تشیع و تشکیل دولت های شیعی در بنگال هند» ارائه داد. زین العابدین سخنان خود را با تاکید بر میراث بی نظیر علمی موجود در بنگال و لزوم توجه به این میراث آغاز کرد. در ادامه روند تشکیل و شکوفایی حکومت 163ساله شیعیان بنگال از 1717تا1880 میلادی را تشریح کرد. او وضعیت شیعیان بنگال را از سده های پانزده میلادی به بعد به دو دوره تقسیم کرد که در دوره اول ایشان تحت نظر مغولان هند بودند و نتوانستند حکومت مستقیم تشکیل دهند اما پس از مغولان، تشکیل حکومت داده و به گسترش تشیع در مناطق مختلف بنگال پرداختند.

زین العابدین روند گسترش تشیع را مرهون تلاش های بازرگانان، مبلغان، عارفان و صوفیان ایرانی و نیز برخی فرمانروایان و نوابین شیعی بنگال، به ویژه در مرشد آباد بنگال به وسیله مرشد قلی خان که تربیت اصفهانی یافته بود، دانست. وی در نهایت گوشه ای از تاریخ درخشان و اوضاع فرهنگی- اجتماعی شیعیان بنگال را تشریح کرد و میراث عظیمی را که در این برهه میان شیعیان بنگالی شکل گرفته بسیار بدیع وحاوی اطلاعات سودمند بی شمار توصیف نمود. در این قسمت به سئولات حضار پاسخ داده شد.

«طاهر اعوان»ریاست مرکز احیای تراث شبه قاره و پاکستان آخرین سخنران نشست دوم کارگاه بود که مقاله ای با عنوان «آثار علمای شیعه در رد تحفه اثنی عشریه» ارائه کرد و سپس نقش این ردیه ها بر گسترش تشیع در شبه قاره را مورد واکاوی قرار داد. پس از اتمام سخنان طاهر اعوان، مهمانان کارگاه با اتوبوس راهی مسجد دانشگاه شدند تا در نماز جماعت دانشگاه حضور یابند و سپس تا ساعت14و30دقیقه، که نشست سوم کارگاه آغاز شد وقت خود رامصروف تناول ناهار و اندکی استراحت کردند.

منبع: سایت مطالعات صفویه