گزارش دفاعیه پایان نامه
آیین‌های مذهبی شیعه (با تأکيد بر غير عزاداري) در دوره صفویه
جلسه دفاعیه پایان نامه کارشناسی ارشد آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه بعد از ظهر روز چهارشنبه یازدهم مرداد 1391 در مدرسه تاریخ و ادیان مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار شد. این جلسه با حضور دکتر منصور صفت گل(استاد داور و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، دکتر حسن زندیه(استاد راهنما و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، دکتر علی اکبر جعفری(استاد مشاور و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان)، حجت الاسلام و المسلمین ناصر باقری بیدهندی(نماینده گروه تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی جامعه المصطفی)، حجت الاسلام افشارنژاد(نماینده تحصیلات تکمیلی مدرسه تاریخ و ادیان) و جمعی از دانش‌پژوهان و طلاب مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار گردید.
گزارش دانش پژوه از پایان نامه
جلسه دفاعیه با تلاوت آیاتی از قرآن مجید و خیرمقدم گویی حجت الاسلام والمسلمین افشارنژاد آغاز و با ارائه گزارش مختصری از سوی دانش پژوه ادامه یافت. سید مرتضی حسینی(دانش پژوه تاریخ تمدن اسلامی)، پس از عرض خیر مقدم و تشکر از حضور استادان و دانش‌پژوهان، در ابتدای گزارش خود و به عنوان مقدمه، تاریخ صفویه را یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین دوره های تاریخ اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی شمرد، از آن جهت که برای نخستین بار حکومتی با داعیه های شیعی اثنی‌عشری در برابر جریان غالب جهان اسلام یعنی خلافت سنی مآبانه تشکیل شد و عالمان و فقیهان شیعه امامی برای ترویج، گسترش و تقویت مذهب تشیع که تا به آن روز اقلیتی منتشر در جهان اسلام بودند، به همکاری نزدیک با حکومت صفویه روی آوردند؛ و بدین ترتیب، فرصت و فضایی مناسب در اختیار شیعیان امامیه قرار گرفت تا آزادانه و دور از فشارها، تنگناها و خفقان حاصل از قدرت سیاسی و حکومتی غالب حاکمان سنّی، به برگزاری و برپایی آیین‌های مذهبی شیعه اقدام کنند. این دانش پژوه در ادامه اظهار داشت: در رویکرد فرهنگی و تمدنی به تاریخ اسلام، توجه و تمرکز بر تاریخ اجتماعی یعنی روابط مردم با یکدیگر، روابط آن‌ها با حکومت و روابطشان با زیستنگاه مادی و معنوی‌شان جایگزین مناسب و ضروری تاریخ سیاسی و حکومتی شده؛ و در این بین، رابطه مردم با زیستنگاه معنوی آن‌ها یعنی همان فرهنگ، حوزه‌ی مهمی از مطالعات تاریخ اجتماعی را تشکیل داده که آیین‌های مذهبی، موضوعی در همین حوزه مطالعاتی و پژوهشی محسوب می‌شود.
این دانش پژوه تاریخ تمدن اسلامی افزود: موضوع این پایان نامه «آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه» و مسئله‌ی آن، «چگونگی برگزاری این آیین‌ها، زمینه‌ها، علل و عوامل برگزاری و پیامدهای برپایی آیین‌های مذهبی شیعه در این دوره» است. او موضوع «آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه» را موضوعی چند تباری و میان رشته ای معرفی کرد که به لحاظ پدیده‌ی اجتماعی بودن «آیین‌ها»، به جامعه شناسی مربوط می‌شود و به لحاظ «فرهنگی بودن» و «انسانی بودن» «آیین‌های مذهبی» به مردم شناسی و انسان‌شناسی و به لحاظ بستر زمانی بررسی این آیین‌ها که «تاریخ صفویه» است، به علم تاریخ تعلق پیدا می‌کند.
وی در گزارش از ساختار این تحقیق گفت: این پایان نامه، آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه را طبق تقسیم بندی رایج در انسان‌شناسی فرهنگی به دو گروه آیین‌های تقویت و آیین‌های گذار تقسیم کرده و در مجموع یافته های پژوهشی خویش را در چهار فصل ارائه می‌کند که هر یک از این فصل‌ها ناظر به یکی از پرسش‌های فرعی تحقیق اند. فصل نخست، بررسی زمینه‌ها، علل و عوامل سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی برگزاری آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه است. فصل دوم به بررسی آيين‌های مذهبی گذار در دوره صفویه می‌پردازد و آیین‌های بارداري، زايش، تولد، ازدواج، جدايی و طلاق و مرگ و خاک‌سپاری را در جامعه شیعی ایران عصر صفوی بررسی می‌کند. فصل سوم بررسی آیین‌های مذهبی تقویت در این دوره می‌باشد و آیین‌های سرور و شادمانی شیعه(از قبیل عید فطر، عید قربان، عید غدیر و نظایر آن)، آیین‌های سوگواری و عزاداری(از قبیل سوگواری عاشورا، اربعین، 21 رمضان و نظایر آن) و دیگر آیین‌های تقویت(از قبیل اعتکاف، استخاره، نماز و نظایر آن) را بررسی می‌کند. فصل چهارم و فصل پایانی نیز به بررسی پیامدهای سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی برگزاری آیین‌های مذکور در این دوره می‌پردازد.
ارزیابی استاد داور از پایان نامه
جناب آقای دکتر صفت گل ارزیابی خود را از پایان نامه مذکور در دو محور ارائه نمود: محور نخست، امتیازها و ویژگی‌های این پایان نامه؛ محور دوم، انتقادها و ارشادهای لازم برای ارتقای آن. ایشان در محور نخست سخنان خود، موضوع پایان نامه را موضوعی مهم در حوزه مطالعات «تاریخ صفویه» دانست و به حسن انتخاب دانش پژوه، استاد راهنما و استاد مشاور در انتخاب موضوع تبریک گفت.
این استاد داور پایان نامه مذکور را واجد خصوصیات ممتازی در رویکرد به تاریخ مذهبی دوره صفویه توصیف کرد که رویکرد متفاوت آن نسبت به پایان نامه های همنامش در بررسی آیین‌های مذهبی دوره صفویه از خصوصیات آن می‌باشد. وی تصریح کرد: آنچه این پایان نامه را با رویکردهای متعارف موجود در بررسی آیین‌های مذهبی دوره صفویه متفاوت می‌کند، قوت استدلال آن با تأکید بر منابع اصلی دینی و فقهی است؛ چیزی که در هیچ یک از پایان نامه های آیین‌های مذهبی دوره صفویه یا مشاهده نشده و یا اگر مشاهده شده بسیار کمرنگ بوده است. نویسنده این پایان نامه بحث آیین‌ها را بر دیدگاه فقهای شیعه در اجرای این آیین‌ها متکی می‌کند و به خوبی توانسته است از منابع فقهی به ویژه متون فقهی مشهور دوره صفویه، در توصیف مراسم و مناسک عبادی و مذهبی این دوره کمک بگیرد.
دکتر صفت گل ویژگی دیگر این پایان نامه را چارچوب مستحکم بررسی دانست و خاطرنشان کرد: معمولاً پایان نامه‌ها به دلایل مختلف ممکن است دچار شتاب‌زدگی شوند و در نتیجه مبتلا به کم کاری دانشجو و یا مبتلا به ساختار متزلزل و نقشه تألیف کمی تا قسمتی نامنظم شوند، اما خوشبختانه این پایان نامه واجد چارچوب مستحکم است. از ابتدا تا انتهای رساله بحث به صورت منظم پیش می‌رود و اطلاعات اضافی و ناکارآمد، کمتر در متن رساله مورد تزریق قرار می‌گیرند. گاهی هم به دلایلی عنان قلم از دست نویسنده رها شده و تفصیلات وارد متن می‌شود که در آن‌ها هم ممکن است بعداً با نظر استاد محترم راهنما تجدید نظر شود.
این استاد صفویه پژوه اظهار داشت: انتخاب دقیق موضوع خوب، برای یک پایان نامه امتیاز است. اینکه پرسشی خوب مطرح شود امتیاز است و اگر این پرسش به درستی بررسی شود این امتیاز را تکمیل می‌کند و سبب می‌شود بگوییم با نوشته ای روبرو هستیم که حاوی نوآوری در تحقیق است و نه تنها حداقل توقع از یک رساله تحقیقی که چه بسا فراتر از آن را تأمین می‌کند که عبارتست از افزودن بر دانش موجود در یک موضوع. تمام تلاش ما در تحقیقات این است که یا کاری کنیم کارستان که تاکنون هیچ کس نکرده یعنی تحقیق مستقل داشته باشیم یا تحقیقاتی را که به نوعی یا انواعی قبلاً صورت گرفته و حاوی نقائص یا شکاف‌های تحقیقاتی یا حفره های اطلاعاتی هستند، تکمیل کنیم. این رساله از آن وجه که بر منابع فقهی تاکید کرده و کوشش کرده مناسک و آیین‌های مذهبی را با تکیه بر منابع فقهی بررسی کند با ارزش است و کمتر دیده شده در تحقیقات تاریخی محققی تا به این حد به متون فقهی اعتنا کند و در عین حال، از متون تاریخ نویسی، وقایع نگاری و سفرنامه‌ها و دیگر منابع تاریخی باز نماند. ایشان کوشش برای استفاده از متون فقهی و مذهبی و آرا و دیدگاه فقهای مختلف به منظور تبیین شرایط اجتماعی، مذهبی، سیاسی و اقتصادی را رویکردی جدید شمرد که به تازگی وارد تحقیقات مربوط به تاریخ ایران شده و مورد اعتنا قرار گرفته است.
دکتر صفت گل تحصیل نویسنده‌ی پایان نامه «آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه» را در جامعه المصطفی و مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) و ارتباط وی با متون مذهبی و دروس مرتبط با حوزه علوم دین را کمک بسیار مهمی دانست در اینکه او بتواند نه مثل یک دانشجوی متعارف تاریخ که با رویکردی متفاوت با دیگر دانشجویان تاریخ، از متون فقهی و حدیثی دوره صفویه در تدوین پایان نامه خویش استفاده کند. ایشان پایان نامه مذکور را دارای چارچوب محکم و منسجمی دانست و تدوین چنین پایان نامه منسجم و با دقتی را به جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) و گروه تاریخ این مجتمع تبریک گفت.
این استاد برجسته در محور دوم سخنان خود به بیان ملاحظات و دقت‌هایی در خصوص این پایان نامه پرداخت که در تقویت پایان نامه سودمند می‌باشند و به تعبیر ایشان نویسنده را برای رفع نقائص احتمالی پایان نامه و مواردی که احتمالاً به دلیل شتاب‌زدگی و یا هر دلیل دیگر از چشم نویسنده مغفول مانده کمک می‌کند. ایشان در این محور، نکته های بسیار بدیع و ارزنده ای را درخصوص پایان نامه مذکور و تاریخ صفویه بیان فرمودند. ازجمله خاطر نشان کردند که در بحث بررسی زمینه‌ها، علل و عوامل سیاسی برگزاری آیین‌های مذهبی شیعه در دوره صفویه، هنگام اشاره به شیخ صفی‌الدین اردبیلی به نقل از سایر کتاب‌ها نوشته شده که او یک سنی شافعی مذهب بود. این صفویه شناس برجسته در نقد مطلب مذکور گفت: واقعیت قضیه این است که در تحقیقات صفویه شناسی معمولاً اینقدر قاطعانه در مورد مذهب صفویه‌ها اظهار نظر نمی‌کنند. بله اقوالی هست که این شیخ صوفی شافعی و سنی بوده و اصولاً یکی از نظرات موجود در تحقیقات صفویه این است که صفوی‌ها در ابتدا سنی بوده و بعداً شیعه شده‌اند، اما این موضوع را امروزه، مورد مناقشه قرار داده‌اند. به خصوص اینکه در پژوهش‌های اخیر، از متون قدیم اطلاعاتی پیدا می‌شود که جسته و گریخته سیادت این خانواده حتی قبل از به سلطنت رسیدن آن‌ها نیز تأیید می‌کند یعنی منابع تازه یابی داریم از متون کهن که نشان می‌دهد این‌ها در قرون هشتم هم خطاب سیادت داشته‌اند و آن دسته از تحقیقات اروپایی و غربی را که سیادت یا تشیع این خانواده را نفی می‌کند، به شدت مورد تردید قرار می‌دهند.
استاد راهنما
استاد راهنمای این پایان نامه- دکتر حسن زندیه- ضمن تمجید از مقام علمی دکتر صفت گل، شیوه‌ی داوری ایشان را ستود و نکته های ایشان را برخی در قالب نقد، برخی در قالب پیشنهاد و برخی هم در قالب ارشاد دانست که بسیار محترمانه بیان شدند و این شیوه احترام آمیز نقد می‌تواند الگویی برای نقد منصفانه یک اثر باشد. دکتر زندیه در پایان سخنان خود پایان نامه مذکور را پایان نامه ای موفق شمرد و پرورش چنین دانش‌پژوهان و طلابی را به مدرسه تاریخ و ادیان و مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) تبریک گفت.
استاد مشاور
استاد مشاور این پایان نامه- دکتر علی اکبر جعفری- نیز نقد ارائه شده از سوی استاد داور را نقد بسیار منصفانه ای شمرد و تصریح کرد: جای بسیار خوشبختی است این رساله را که در موضوع صفویه نگاشته شده کسی مثل دکتر صفت گل که در واقع جانشین خلفی برای صفویه پژوهان بزرگ نسل معاصر است، نقد و داوری می‌نماید.
امتیاز هیئت داوران
پایان نامه «آیین‌های مذهبی شیعه (با تأکيد بر غير عزاداري) در دوره صفویه»، نوشته‌ی سید مرتضی حسینی، در رشته تاریخ تمدن اسلامی، با راهنمایی دکتر حسن زندیه(عضو هیئت علمی دانشگاه تهران)، مشاوره دکتر علی اکبر جعفری(عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان) و داوری دکتر منصور صفت گل(عضو هیئت علمی دانشگاه تهران) از سوی هیئت داوران نمره بیست را دریافت کرد و دانش پژوه موظف شد نکته‌ها و انتقادهای استاد محترم داور را زیر نظر استاد راهنما اعمال کند.
