مرکز آموزش عالی: جامعه المصطفی العالمیه – مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) – مدرسه تاریخ و ادیان
رشته: تاریخ تمدن اسلامی/ مقطع: کارشناسی ارشد
عنوان پایان نامه: بررسی شخصیت تاریخی محمد بن ابی بکر در دوره عثمان و امام علی(ع)
استاد یا اساتید راهنما: ناصر باقری بیدهندی
استاد یا اساتید مشاور: محمود سامانی
دانش پژوه: ماونگ تون زاوا
تاریخ دفاع: آبان 1390/ تعداد صفحات: 208ص
کلید واژه ها: محمد بن ابی بکر، امیرالمومنین علی(ع)، عثمان، مصر، شخصیت تاریخی، نقش، جایگاه.
چکیده:
این پژوهش درباره شخصیت تاریخی محمد بن ابی بکر، تربیت یافته و از اصحاب امام علی (ع) در دوران خلافت عثمان و امام علی(ع) می باشد. این پایان نامه سعی دارد چهره واقعی از شخصیت سیاسی و اعتقادی محمد بن ابی بکر را در این دوران ارائه دهد.
به زعم نویسنده، تالیفات و تحقیقاتی که در مورد شخصیت این صحابی شده فقط به جمع‌آوری اطلاعات و عدم تحلیل های دقیق و عدم پرداختن به ویژگی ها و دیدگاه های وی پرداخته و لذا جای پژهشی به صورت روشمند و علمی خالی بوده است. از این رو ضرورت تحقیق پیشرو مضاعف می نماید.
پرسش اصلی تحقیق، به نقش محمد بن ابی بکر در دوره خلافت عثمان و در عصر خلافت امام علی (ع) می پردازد. و با توجه به آن فرضیه ی ذیل را مطرح کرده است:
محمد بن ابی بکر در خلافت عثمان موضع گیری انتقادی-اصلاحی داشته و در دوران امیرالمومنین(ع) رویکرد همگرایی داشته است.
به لحاظ روش تحقیق این پژوهش با بهره گیری از روش تحلیلی- توصیفی و با استناد به منابع اصیل سعی کرده تحلیل تاریخی و مقایسه‌ای داشته باشد و از روش های حدیثی و رجالی نیز بهره ببرد.
پایان نامه در یک مقدمه و پنج فصل تدوین شده است. نویسنده در مقدمه به تبیین موضوع، سوالات اصلی و فرعی، روش تحقیق، ضرورت و فرضیه تحقیق پرداخته است. نویسنده همچنین کوشیده است با بررسی اجمالی از منابع تحقیق و پیشینه تحقیق به نوآوری و جنبه جدید پایان نامه خود اشاره داشته باشد.مشکلات تحقیق و قلمرو زمانی، مکانی- موضوعی و ساختار تحقیق بخش نهایی این مقدمه را در برگرفته است. فصل اول به اطلاعات شناسنامه ای ، خاندان و فرزندان محمد بن ابی بکر پرداخته و در فصل دوم سعی شده شخصیت و فعالیت های محمد بن ابی بکر در دوره خلافت عثمان را بررسی کند. نویسنده با بررسی شخصیت و انحرافات خلافت سعی داشته دلایل مخالفتهای محمد بن ابی بکر را معرفی کند. این فصل بیشتر به نقش محمد در واقعه محاصره و کشته شدن عثمان پرداخته است.در فصل سوم نقش محمد بن ابی بکر در دوران خلافت امیرالمومنین(ع) بررسی شده است. از دیدگاه نویسنده محمد ابن ابی بکر در چهار مقطع در دوران خلافت امیرالمومنین(ع) ایفای نقش نموده است. وی در جهت دهی مردم برای بیعت با امیرالمومنین(ع) و در جنگ های جمل و صفین حضور داشته است. سپس نویسنده با معرفی اجمالی از ساختار سیاسی و جامعه مصر به دوران حکومت محمد بن ابی بکر در مصر پرداخته است. فصل چهارم به تفصیل از جریان و چگونگی شهادت محمد بن ابی بکر و عکس العمل دوستان و دشمنان وی در شهادت ویپرداخته است. فصل پنجم سعی در معرفی ویژگیهای سیاسی، حکومتی، اخلاقی و فضائل محمد بن ابی بکر دارد و در پایان این فصل شخصیت وی از نظر دانشمندان اهلسنت و شیعه نیز معرفی شده است.
در پایان این پایان نامه بخشی به نام ضمائم وجود دارد که سعی شده مطالب مربوط به محمد بن ابی بکر که در قالب فصلهای مذکور جایگاه مشخصی نداشته، آورده شود. این بخش شامل نامه وی به معاویه و پاسخ معاویه به این نامه و متن عهدنامه محمد ابن ابی بکر بر حکومت مصر می باشد.
منابع تحقیق آثار تاریخی، جغرافیایی، شرح حال نگاری و صحابه شناسی، رجالی، نسب شناسی، اخبار مصر و تک نگاری‌های فارسی در مورد محمد بن ابی بکر را در برگرفته است.
قلمرو تحقیق به لحاظ زمانی دوره حکومت عثمان و دوران خلافت امیرالمومنین(ع) را شامل می شود. از لحاظ مکانی، بیشتر به مدینه، کوفه و مصر پرداخته است. اما از لحاظ موضوعی نویسنده سعی کرده شخصیت و زندگانی محمد بن ابی بکر در ابعاد سیاسی، اعتقادی و اخلاقی را گزارش کند.
نویسنده در مقدمه بعد از تبیین موضوع و سوالات تحقیق به بررسی منابع تحقیق پرداخته است. در این بخش سعی شده که به منابع دسته اول تاریخی، جغرافیایی، شرح حال نگاری و صحابه نویسی، رجالی ، نسب شناسی و تک نگاری های وقایع -مانند وقعۀ الصفین، الغارات، الجمل و النصرۀ لسید العترۀ فی حرب البصرۀ- و کتابهای اخبار مصر مراجعه شود. در مقدمه کتابهای مهم نام برده شده و نویسنده بیان کرده که از کدام موضوعات این کتابها استفاده کرده است. مانند استفاده نویسنده از کتابهای رجالی درموضوع فضائل و شخصیت محمد ابن ابی بکر و یا استفاده از کتابهای اخبار مصر، جهت گزارش چگونگی و زمان حکومت و شهادت محمد در مصر.
نویسنده سپس در پیشینه تحقیق به کتابهای مستقل در مورد محمد بن ابی بکر پرداخته است. وی از دو کتاب «محمد بن ابی بکر شهید ولایت» و «حیات فردی و اجتماعی محمد بن ابی بکر» نام برده و ضعف این آثار را برشمرده است. در پایان، نویسنده جامع نگری این نوشتار را در زوایای مختلف و ابعاد شخصیتی محمد بن ابی بکر به عنوان نوآوری تحقیق بیان کرده است.
در فصل اول با عنوان کلیات، اطلاعات شناسنامه ای محمد بن ابی بکر را بررسی و معرفی کرده است. ابتدا اسم، کنیه و لقب محمد بن ابی بکر، زمان و مکان و نامگذاری وی و خبر بشارت گونه پیامبر از تولد وی را بیان داشته است. در بخش بعدی این فصل به خاندان محمد و موضوعاتی چون شخصیت پدر، مادر، برادران و خواهران و همسر محمد و مواضع اعتقادی ایشان پرداخته شده است. در بخش فرزندان محمد از دو شخصیت قاسم پسر محمد و ام فروه همسر امام باقر(ع) و نوه محمد و جایگاه بلند شخصیتی و معرفتی ایشان بحث شده است.
در پایان فصل نویسنده با نگاهی اجمالی به خصوصیات شناسنامه ای و اعتقادی محمد به این نتیجه گیری رسیده که محمد از ابتدا تربیت شده دامان اهلبیت و از شیعیان ایشان می باشد.
فصل دوم به بررسی شخصیت محمد بن ابی بکر در دوران خلافت عثمان پرداخته است. نویسنده با بیان دورنمایی از شخصیت و سیاستهای غلط عثمان و توجه بیش از حد وی به خویشاوندان علل مخالفت محمد بن ابی بکر با وی را اولا موضع اعتقادی و شیعی محمد در مورد خلافت و سپس این انحرافات می داند. نتیجه این انحرافات عثمان و کارهای پشت پرده خویشاوندانی چون مروان حکم عثمان را در معرض نابودی قرار داد. هرچند امام علی(ع) با پیشنهادات و دخالتهای خویش سعی در پیشگیری از این ماجرا داشته اما سرانجام این ماجرا به قتل عثمان انجامید. نویسنده بیان می دارد که محمد بن ابی بکر در فعالیتهای سیاسی و نظامی این دوران نقش داشته است. وی هر چند در جریان مخالفتها و حتی محاصره خانه عثمان نقش فعالانه داشته است اما در قتل وی نقشی نداشته است. و از نقطه نظر نویسنده محمد تمام مخالفتهای خود را در جهت اصلاح حکومت انجام داده و قصد براندازی و فساد را نداشته و گزارشات تاریخی که وی را در قتل دخیل می دانند دسته دوم و مخدوش و ساختگی جریانهای بعدی می باشند.
فصل سوم به شخصیت و فعالیتهای محمد بن ابی بکر در دوره خلافت امیرالمومنین(ع) می پردازد. نقش فعالانه محمد در جهت دهی مردم برای بیعت با امیرالمومنین و تلاشهای وی برای تثبیت حکومت ایشان اولین بخشی است که در این فصل بدان پرداخته شده است. نویسنده با پرداختن به شخصیت و نحوه حکومت امام علی(ع) به صورت اجمال سعی کرده در پایان، نقش محمد در این حکومت را ارزیابی نماید. نقش محمد در جنگهای جمل و همراهی کردن عایشه در برگشت به مدینه و حضور وی در جنگ صفین بخشی بعدی است که به آن پرداخته شده است. در پایان این بخش با اقامه ادله و شواهد تاریخی حضور محمد در جنگ صفین به اثبات رسیده است. بررسی اوضاع مصر و حکومت قیس و علل عزل وی، مقدمه ای برای ورود نویسنده به بخش بعدی قرار گرفته است. نویسنده در بخش بعدی حکومت محمد و علل شکست وی را در مصر برشمرده است. تجربه کم محمد در حکومت داری و همچنین توطئه، تطمیع و شایعه پراکنی توسط معاویه، ترور شخصیت ها و تحریک مخالفان از عوامل شکست محمد در حکومت مصر بود. ساختار جامعه مصر و نابرابری نیروهای محمد با نیروهای شام و سستی مردم کوفه در کمک رسانی سرانجام به شکست و شهادت محمد در جنگ می انجامد. و نویسنده در نتیجه گیری عملکرد محمد در مصر را مورد رضایت امام علی(ع) دانسته است.
فصل چهارم به شهادت محمد بن ابی بکر در مصر و جریانهای بعد از شهادت وی می‌پردازد. حکومت یک سال و چهار ماهه محمد با جنگی نابرابر بین او و مخالفان مصری و سپاه شام به شکست و شهادت او می‌انجامد. عکس العمل امام علی(ع) و معاویه بعد از شهادت محمد، بیانگر دیدگاه همگرای وی با امام علی(ع) و مخالفت او با سیره اموی بوده است. عایشه خواهر محمد هم با وجود مخالفت با آراء و عقاید محمد در سوگ او می‌نشیند و قاتلان او را همواره لعن می‌کرده است که از نظر نویسنده این عکس العمل عایشه، نشان از برخورد عاقلانه و همواره معتدل محمد با مخالفان دارد.
فصل پنجم به ویژگیهای محمد بن ابی بکر پرداخته است. ویژگی‌هایی چون نحوه سیاست و حکومت داری محمد و همگرایی آن با نظر امیرالمومنین(ع) مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. بخش بعدی این فصل به فضائل شخصی محمد چون عبادت، تولی و تبری، شجاعت و .. پرداخته است. نگاه ائمه و دانشمندان فریقین به شخصیت محمد بخش پایانی این فصل می‌باشد. نویسنده در این بخش به این نتیجه گیری رسیده است که شیعه و سنی در مورد شخصیت بلند مرتبه محمد اتقاق نظر دارند و وی را با فضائلی چون زهد، علم و شجاعت یاد می‌کنند.
