تشيع در كوفه بعد از صلح امام حسن ع تا پايان امويان

عنوان پایان نامه: تشيع در كوفه بعد از صلح امام حسن ع تا پايان امويان

نگارنده: سرحات آكتاش

مرکز عالی: جامعه المصطقی العالمیه –مدرسه تاریخ و ادیان

رشته :  تاریخ تشيع / مقطع : کارشناسی ارشد

استاد یا اساتید راهنما : دکتر حسن حسين زاده شانه چي

استاد یا اساتید مشاور: دكتر نعمت الله صفري

تاریخ دفاع :مرداد 1388/ تعداد صفحات :231

چکیده :

در اين تحقيق موقيت سياسي ، فرهنگي و اجتماعي شيعيان كوفه از صلح امام حسن ع تا پايان دوره ي امويان بررسي شده است. هدف تحقيقق بررسي وضعيت شيعيان اعتقادي و فرق آن با شيعيان سياسي مي باشد.

پرسش اصلی تحقیق ، نقش شيعيان كوفه درجریانات مختلف فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی کوفه از سال 41 تا 132 ه چه نقشی ایفا کرده اند. و با توجه به آن فرضیه ی ذیل را مطرح شده است:

شیعیان کوفه اعم از سیاسی و اعتقادی با وجود فشارهای مالی و سیاسی نقش اساسی در حوادث سال های 41 تا 132 ه ایفا کرده اند. به لحاظ روش تحقیق این پژوهش براساس روش اسنادی و کتابخانه ای و تحلیل و توصیف تاریخی انجام شده است.

منابع مورد استفاده کتاب های تاریخی مانند اخبارالطوال دینوری، تاریخ یعقوبی و الکامل ابن اثیر، فرقه شناسی نظیر فرق الشیعه نوبختی، المقالات اشعری، ملل و نحل شهرستانی و مقالات اسلامیین ابوالحسن اشعری،و کتب خمسه ی  رجالی و طبقات است.

به نظر نویسنده ، گرچه وضعیت شیعیان کوفه در کتابهای متعدد تاریخی مانند تایخ کوفه براقی، حیات احتماعی و الاقتصادی کوفه حسین زبید، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی حسین رجبی، مورد بحث ضمنی قرار گرفته ، ولی تحقیقی مستقل با ویژگی تحقیق حاضر که ویژگی زمان ،مکان و قشری دارد وی ندیده است. ضرورت انجام تحقیق از دید نویسنده علاوه بر بهره گیری از تجربیات گدشتگان و مصون ماندن از خطا ، روشن شدن نقش و تاثیر شیعیان در دهه های نخستین صدر اسلام می باشد.

تعریف مفاهیم بخش اخر کلیات این نوشتار را تشکیل می دهد. در بخش مفاهیم به تعریف شیعه و در شکل کلی آن ، شیعیان سیاسی و اعتقادی پرداخته است. هم چنین معرفی از شهر کوفه و چگونگی بنای آن هم ارائه شده است.

 پایان نامه در یک مقدمه و چهارفصل تدوین شده است. مقدمه شامل  موضوع، هدف ، روش، فرضیه ها ، سوالات و منابع مورد استفاد تحقیق می باشد. فصل اول تحت عنوان کلیات به مفاهیم پرداخته که شامل شیعه ، شیعیان اعتقادی و سیاسی و شهرکوفه می باشد. وضعیت سیاسی شیعیان مورد بحث فصل دوم بوده و در فصل سوم به بررسی وضعیت فرهنگی شیعایان کوفه پرداخته شده است. بررسی وضعیت اجتماعی شیعیان کوفه  دستاویز فصل چهارم این پایان نامه است. فهرست منابع مورد استفاده هم در انتها آمده است.

در فصل دوم به بررسی وصعیت شیعیان کوفه در سه برهه ی زمانی، دوره ی امام حسن ع ، امام حسین ع ، و پس از ایشان که شامل سه قیام توابین، مختار و زیدبن علی می شود پرداخته شده است. در دوره ی امام حسن به صلح آن حضرت با معاویه با هدف حفظ جان شیعیان، امتحان امت و طراحی سیاست بلند مدت  برای تشکیل سازمان تشیع اشاره شده است. واکنش شیعیان به صلح، حول دو محور مورد بحث قرار گرفته است. زمان امام حسن که به شدت مورد مخالفت بوده و درخواست جنگ با معاویه می شده است. دوره ی امام حسین ع که خود به دو ، دوران معاویه و پس از وی  تقسیم می گردد، شیعیان خواستار شکستن بیعت  و جنگ با معاویه بوده اند. حضرت نیز به پرهیز از هراقدامی تا پیش از مرگ معاویه توصیه می کرده اند. پس از مرگ معاویه به داستان دعوت کوفیان و پاسخ امام و پیشامد کربلاء اشاره شده است. اگرچه نامه ها دعوت کوفیان ، شیعیان اعتقادی و سیاسی را در برمی گیرد ولی در نهایت واقعه ی عاشورا، برخی از دعوت کنندگان اعتقادی هم غایب اند که جای پرسش  جدی دارد.

مرحله ی سومی که شیعیان تجربه کردند پس از واقعه ی کربلا تا پایان دوره ی اموی است. در این مرحله سه قیام با رنگ و بوی شیعی ممتاز می نماید. قیام توابین، مختار و زیدبن علی. از نگاه نویسنده، قیام توابین ناشی از ندمت و احساس گناه شیعیان اعتقادی کوفه ناشی می شد که به هردلیل در واقعه ی کربلا غایب بودند و هدف شان انتقام خون امام یا کشته شدن بود. قیام مختار حاکی از خصلت قدرت طلبی مختار بود که مشروعیتی از جانب امام سحاد نداشت و شیعیان اعتقادی ( مثل توابین) گرایش به آن نشان ندادند. در فاصله ی پایان کار مختار تا قیام زید بن علی شیعیان، دوران سختی را همراه با آزار و زندان و قتل تجربه کردند، از این رو هیچ حرکت سیاسی از جانب ایشان علیه حاکمیت اموی به چشم نمی خورد.

در فصل سوم، وضعیت فرهنگی شیعیان کوفه حول پنج محورِ وضعیت علمی اعتقادی، فرقه های منشعب از شیعه، غلو در کوفه و ادب شیعی مورد بررسی قرار گرفته است.

در حوزه ی علمی علی رغم تبدیل شدن کوفه به شهری معمولی حتا مغضوب حاکمیت و وجود منع کتابت حدیث در این دوره نشانه های فعالیت علمی شیعیان با توجه به فعالیت های علمی امام باقر ع کاملا مشهود است. مولفان از شیعه چون میثم تمار، حارث بن اعور، زیدبن وهب، سلیم بن قیس، جابربن عبدالله جعفی، ابان تغلب و راویان از اصحاب ائمه و فقهاء شاهدی برجستگی و فعالیت علمی شیعیان کوفه است. در حوزه ی اعتقادی، اصل امامت، عصمت امام و دو دیدگاه قائلین به عصمت و عدم قائلین به عصمت امام و مساله ی مهدویت بحث شده است. به زعم نویسنده،  باور به مهدویت در آن زمان هم وجود داشته، شاهد مثال این که مختار خود را فرستاده ی آل محمد در کوفه عنوان می کرد. مساله ی رجعت و تقیه در این بخش مورد توجه قرار گرفته است. رجعت به این معنا که از دیدگاه شیعه پس از قیام امام مهدی ع و پیش از قیامت افرادی خاص زنده خواهند شد و یان معنا اول بار در کوفه مطرح گردید. تقیه هم به عنوان یک مساله ی اعتقادی شیعه از این زاویه مورد بحث قرار گرفته که در دوره¬ی مورد بحث نوشتار آیا در میان شیعیان کوفه وجود داشته است یا خیر؟ نویسنده با بیان این که شرایط سخت سیاسی اجتماعی و محرومیت های تحمیل شده، شیعیان را وا داشته بود تا در این دوره، از اصل تقیه استفاده کنند و نمونه هایی را هم ذکر می کند. 

آخرین بحث فصل سوم، مساله فرقه های منشعب از شیعه و اعتقادات آنان است. از کیسانیه به عنوان اولین گروه منشعب یاد می کند که مهمترین وجه اعتقادی و عامل تفرق شان از شیعه، اعتقاد به امامت و مهدویت محمد بن حنیفه است. زیدیه گروهی دیگرند که از شیعه جدا شدند. مهمترین اعتقادی که آنان را از شیعه جدا می کند مساله ی امامت و شرایط امامت است. از دید زیدیان امام باید قائم بالسیف باشد. به مساله ی غلو در کوفه هم در این نوشتار اشاره شده است. به زعم نویسنده، غلو انحراف فکری است که وارد شیعه شده و ائمه به لحاظ خطر شدید آن، با زبان و عمل به مقابله ی با آن پرداخته اند. وی از وجود اعتقادات غلوآمیز مانند حلول ذات الاهی در ائمه ع ، تناسخ، تشبیه و تاویل و کسانی از کوفیان مانند مغیره بن سعید، ابوالخطاب یاد می کند که به آن اعتقاد داشته اند. هم چنین اشاره می کند که شیعیان امامی با غالیان تعاملی نداشته و از آنان دوری و پرهیز می کرده اند.

برسی موقعیت اجتماعی شیعیان کوفه موضوع بحث  فصل جهارم می باشد. در این راستا جایگاه اجتماعی ، طبقات، خلقیات و  و ضعیت اقتصادی شیعیان کوفه مورد بررسی قرار گرفته است. پس از صلح امام حسن ع جایگاه اجتماعی شیعیان تنزل یافت و آنان شریط بسیار سخت سیاسی و اجتماعی اقتصادی را تجربه کردند. محرومیت از مزایای دولتی  عدم پذیرفته شدن شهادت شان و موجی از رعب و وحشتی که حاکمیت اموی بر جامعه ی شیعیان  به ویژه کوفی ها حاکم کرده بود به شدت موقعیت اجتماعی شان را کاهش داده بود. به لحاظ طبقه بندی اجتماعی، شیعیان کوفه به دو گروه عمده عرب و موالی تقسیم می شدند. عرب ها متشکل از اعراب قحطانی و عدنانی بودند که در جریان جنگ مسلمانان با ایرانیان و پس از تاسیس کوفه ، در این شهر مستقر شده بودند. تشیع در میان اعراب خاص یک قبیله نبود. موالی هم ایرانیانی بودندکه به دلایل مختلف مثل جنگ، اسارت، کشاورزی و . .  در کوفه ساکن شده بودند.آنان بعد از عرب ها مهمترین طبقه ی اجتماعی کوفه را تشکیل می داندن که به لحاظ اقتصادی موقعیت نامناسبی داشتند. آنان به شدت از تبعیض بین عرب و عجم در جامعه ی کوفه به غیر از دوران امام علی ع رنج می بردند. به زعم نویسنده ، گرچه نمی توان موالیان را جزء طرفداران اعتقادی اهل بیت ع محسوب کرد و لی ترس از معاویه و نارضایتی آنان از سیاست حاکمان اموی، آنان را به آل علی متمایل و علاقمند ساخته بود.

نویسنده ضمن اذعان به وجود خلقیات مثبت و منفی در هر انسان یا گروه قومی، برای درک بهتر حوادث اتفاق افتاده در این دوره ی زمانی به برخی ویژگی های اخلاقی کوفیان تحت دو عنوان خلقیات مثبت و منفی اشاره می کند.ویژگی هایی مانند شجاعت، محبت به اهل بیت ع و عبادت و دینداری را جزء صفات مثبت و بی وفایی و خدعه، احساساتی بودن و عجولانه عمل کردن، دنیا طلبی و ترس  را به عنوان ویژگی های منفی آنان ذکر می کند.

از لحاظ اقتصادی ،کوفیان و به تبع آن شیعیان دو نوع درآمد داشتند . درآمدی که متکی بر تلاش فردی نظیر حرفه و کشاورزی و اجیری بود و درآمدی که از طرف حکومت به آنان داده می شد. از لحاظ درآمدهای حکومتی شیعیان دجار محرومیت های جدی بودند. نام شان از دفتر دیوان حذف و عطاء و روزی شان قطع می شد. به کارهای دولتی گمارده نمی شدند و از فتوحات نصیبی نداشتند. درآمدهای حاصل از کار و پیشه¬ی فرد هم با انواع تضییقات از سوی حاکان اموی روبرو می شد. تحمیل انواع مالیات ها و برقراری مجدد مالیات هایی که در گذشته ایرانیان به سلاطین خود می دادند از جمله ی این تضییقات بود. از این رو به لحاظ اقتصادی شیعیان در دوران مورد بحث شرایط بسیار سختی را تجربه کردند.

کلید واژه ها: كوفه –شيعيان سياسي اعتقادي –راويان كوفي –فرهنگ شيعه