فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر(دوره مغولان و تیموریان)

مرکز آموزش عالی: جامعه المصطفی العالمیه – مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)- مدرسه تاریخ و ادیان

رشته: تاریخ تمدن اسلامی/ مقطع: کارشناسی ارشد

عنوان پایان نامه: فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر(دوره مغولان و تیموریان)

استاد یا اساتید راهنما: دکتر محمد رضا بارانی

استاد یا اساتید مشاور: علی ا… اکبری

دانش پژوه: معراج الدین رسول اف

تاریخ دفاع:آبان 1388 / تعداد صفحات : 186ص

کلید واژه ها: فرهنگ –تمدن –اسلامی –ماوراءالنهر- مغولان – تیموریان

چکیده:

سرزمین ماورءالنهر که در شمال رود جیحون بوده و شامل بخارا، سمرقند، خجند، ترمذ و مانند آن می‌شده است در مقاطعی از تاریخ اسلام از لحاظ علمی و فرهنگی اهمیت بسیاری یافته و حتی مرکزیت سیاسی نیز پیدا نمود. هجوم مغولان به قلمرو اسلامی در قرن هفتم هجری آثار و تبعات بسیار زیادی گذاشت و در دوره جانشینان مغول (ایلخانان) ماوراءالنهر تا حدودی آرامش نسبی خود را باز یافت و مردم این منطقه در سایه قدرت ایلخانی مغول و امنیت نسبی حاصله از حکومت آنان توانستند اندکی به بازسازی فرهنگ و تمدن تخریب شده خود بپردازند. ماوراءالنهر در دوره تیموریان دارای جایگاه مهم تمدنی گردید که تا آن زمان هیچگاه بدان پایه از رشد نرسیده بود.

پرسش اصلی تحقیق:فرهنگ و تمدن اسلامی در زمینه علوم، معماری، هنر، تشکیلات و …در ماوراءالنهر در دوره مغولان و تیموریان چه دستاوردهای مادی و معنوی داشته است؟

فرضيه‌هاي مطرح شده عبارتند از:

– اقدامات فرهنگی و تمدنی مغولان سبب ایجاد تحولاتی در زمینه هنر، معماری، آموزشی و …در ماوراءالنهر گردید.

– اقدامات فرهنگی و تمدنی تیموریان سبب ایجاد تحولاتی در زمینه معماری، ادبیات، علوم و …در ماوراءالنهر گردید.

به لحاظ روش تحقیق این پژوهش توصيفي تحليلي بوده و بر اساس اسناد و مدارك تدوين يافته و هدف پژوهشي آن توصيف و گردآوری اطلاعات در این حوزه بوده است.

منابع تحقیق:در بررسي و تدوين اين رساله منابع مکتوب چندانی از ماوراءالنهر در دست نیست. علت این امر دو چیز است: یکی این که به احتمال زیاد ، منابع مکتوب تاریخی چندان زیاد نبوده است. دیگر آن که شاید همین منابع اندک نیز بر اثر حمله مغولان و جنگ های داخلی دیگر از میان رفته باشد. از این رو اخبار مربوط به ماوراءالنهر سده های هفتم تا نهم هجری را باید در نوشته های خارج از آن سرزمین و در منابع فارسی، عربی و گاهی ترکی جست.

قلمرو تحقیق:به دليل عام بودن عنوان پژوهش و تا حدي نظري بودن آن، از نظر زماني محدود به قرن هفتم تا نهم هجری قمری را در بر می گیرد.

اين پایان نامه در يك مقدمه و شش فصل تدوين گرديده است. در فصل اول به كليات تحقیق پرداخته می شود که طرح تحقیق و تاریخ سیاسی مغولان و تیموریان در آن آمده است. در فصل دوم وضعیت دینی ماوراءالنهر در دوره مغولان و تیموریان بررسی می شود. فصل سوم به وضعیت اجتماعی ماوراءالنهر اختصاص یافته است. فصل چهارم وضعیت علوم را در بر می گیرد. در فصل پنجم نهادهای آموزشی در ماوراءالنهر بحث می شود. در فصل ششم به تشکیلات اداری و هنر اسلامی پرداخته می شود.

نويسنده ضمن بررسي مفاهيم لغوي و اصطلاحي ماوراءالنهر به جغرافیای طبیعی و اوضاع سیاسی در دوره مغولان و تیموریان می پردازد. با توجه به عوامل جغرافیایی در نواحی مختلف و تنوع آب و هوایی آن بخصوص وجود رودهای جیحون و سیحون، این سرزمین از نظر جغرافیای انسانی دارای تنوع قومی و نژادی، زبانی، فرهنگی و مذهبی خاص خود است. نویسنده در ادامه به مشخص کردن محدوده ماوراءالنهر می پردازد و آن را به پنج ایالت تقسیم می کند: سغد، بخارا، سمرقند، فرغانه و چاچ (تاشکند). در تاریخ سیاسی مغولان به چنگیز، جانشینان، ساختار حکومت و دین مغولان می پردازد. در سال (615ه ق) فرستاده چنگیز یا سلطان محمد خوارزم شاه معاهده‌ای بست و چنگیز مایل بود بین دو کشور باب تجارت باز شود ولی غایرخان خوارزم شاه تمام بازرگانان چنگیز را گشت و چنگیز در سال( 616ه ق) عزم انتقام کرد.

هولاکو اسماعیلیه را سرکوب و قلاع آن را ویران ساخت و بغداد را فتح و با کشتن المعتصم باالله به خلافت 525 ساله بنی عباس خاتمه داد. و بدین ترتیب اخلاف چنگیز سلسله ای در ایران تشکیل دادند که به ایلخانان مغول معروف است. چنگیز مناطق را بین چهار پسرش تقسیم کرد. از نظر مذهبی ایلخانان مذاهب گوناگون بودایی، مسیحی، شمنی و آیین اجدادی داشتند. نویسنده در ادامه به اوضاع سیاسی تیموریان، زندگی وی، جانشینان، خاستگاه، ساختار حکومت و دین آنها می پردازد. و در نهایت حکومت تیموریان با تجاوز شیبک خان و ظهور صفویه به کلی برافتاد. با حمله مغول ها گسترش اسلام در این سرزمین مدتها متوقف شد و به مراکز فرهنگی و مذهبی آسیب فراوانی وارد گردید. اما در دوره ایلخانان ماوراءالنهر آرامش نسبی خود را باز یافت و مردم توانستند اندکی به بازسازی فرهنگ و تمدن تخریب شده خود بپردازند. از جمله اینکه ایلخانان به تاریخ علاقه وافری داشتند و آثار خوبی از خود بر جای گذاشتند.

فصل دوم با وضعیت دینی در ماوراءالنهر شروع می شود، که مغولان هیچگاه نکوشیدند که دین خاصی را بر رعایای خود تحمیل کنند. زیرا چنگیز دستور داده بود به تمامی ادیان آزادی داده شود. و به این ترتیب از تصادم های مذهبی و خونریزی جلوگیری شد. تیموریان که خود را مسلمان و معتقد به دین اسلام می دانستند با ادیان دیگر بد رفتاری کرده و آنها را زیر فشار قرار دادند. از این رو شیوه تیمور در تمسک به اسلام، بهانه ای برای لشکرکشی او به مناطق غیر مسلمان بود. اسلام در ماوراءالنهر خیلی زود بر مغولان تاثیر گذاشت و حاکمان یکی پس از دیگری به این دین روی آوردند. در دوره تیموریان کم کم روح مذهبی که در طول تاریخ بر همه مسائل جامعه سایه انداخته بود، بیشتر تقویت شد و ادیان و مذاهب غیر اسلامی خیلی ضعیف شدند. تشیع در دوره مغولان، تیموریان، تصوف در ماوراءالنهر، حروفیه، نعمت اللهیه، نوربخشیه و نقشبندیه از دیگر مواردی است که در این فصل بحث می شود.

در فصل سوم نویسنده به وضعیت اجتماعی ماوراءالنهر می پردازد. پس از غلبه مغول به این سرزمین، کم کم در آداب و رسوم مغولی تغییراتی ایجاد شد و چون این قوم در مراحل ابتدایی تمدن بودند، تحت تاثیر تمدن و فرهنگ مسلمانان قرار گرفتند و آداب، رسوم و حتی مذهب اسلام را پذیرفتند. دوران حکومت مغول ها را می توان به دو بخش تقسیم کرد.1. زمانی که چنگیز و جانشینان او در فکر کشور گشایی و توسعه قلمرو حکومت خود بودند و همه آداب و رسوم قبیله ای حاکم بر جامعه مغولی بود. 2. دورانی که شهرت کشورگشایی مغولان تا حدودی آرام شده و ایلخانان در فکر اداره قلمرو خویش بودند به طوری که تابع آداب و رسوم ملت مسلمان گردیدند و همان سازمانها و تشکیلات اجتماعی گذشته مورد استفاده واقع گردید. از اقوام بزرگ در ماوراءالنهر می توان به اینها اشاره کرد: ترکان( قزاق، ازبک)، کوشان، آریایی.

عید فطر، عید قربان، برپایی نماز جمعه، نماز باران، عزاداری برای امام حسین(ع) از مراسم و اعیادی بودند که می توان به آنها اشاره کرد. در فصل چهارم به موضوع علوم در این دوره می پردازد. علومی که پس از حمله مغول محجور مانده بود، و آنچه نزد مغولان اعتباری نداشت کتاب و کتاب خوان و کتاب نویس بود. اما بعد از مدتی دانشمندان مسلمان در دستگاه مغولان راه یافته و به ترویج علوم پرداختند و این روند ادامه داشت تا زمان تیمور، وی دانشمندان و اهل ذوق را از سراسر نقاط جمع آوری کرد. و دانشمندان به نشر معارف اسلامی پرداختند. علوم اسلامی در این دوره عبارت بودند: دانش قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، کلام، اخلاق، ادبیات عرب و…

علوم عقلی که افت آن پیش از عصر مغولان آغاز شده بود، تا قرن نهم ادامه داشت. در این دوره نه فیلسوف و نه طبیب صاحب نظری می زیست. در دوره تیموریان به خاطر حمایت شاهزادگان از دانشمندان علوم عقلی تا حدودی رونق یافت.

دوره مغول را باید دوره اوج تاریخ نگاری دانست، زیرا در این دوره نوشته های تاریخی به فارسی فزونی چشمگیری یافتند و از سویی رواج مجدد تاریخ نگاری عمومی بود. فصل پنجم با نهادهای آموزشی آغاز می شود که با حمله مغول به ماوراءالنهر فرهنگ و تمدن کاملا از بین نرفت و این اقوام غالب در جنگ را، مغلوب فرهنگ و تمدن خود کرد. از این رو نهادهای جدیدالتاسیس از نوع رصدخانه ها، کتابخانه ها، مدارس، خانقاه ها، بیمارستانها و دارالقرآن ها و پشتیبانی از دانشمندان و ادیبان و دانشجویان علوم و معارف اسلامی را زنده کرد و نتایج علمی زیادی بر جا نهاد. از دیگر موارد یاد شده در این فصل می توان به مکتب و آموزش ابتدایی، آداب تعلیم و تربیت، برنامه های آموزشی، جایگاه استادان و دانشمندان، روش های آموزش( املاو استماع، بحث و مناظره) و نهادهای آموزشی یاد کرد.

در فصل آخر به تشکیلات اداری و هنری بر می خوریم، شیوه حکومت داری مغولان آداب و رسومی بود که چنگیز آن را به عنوان یاسا ترتیب داده بود و بعد از مدتی فهمیدند که این شیوه کارآیی ندارد در نتیجه از وزرای کارآزموده و با تجربه مسلمان استفاده کردند. تشکیلات اداری و دیوانی در دوران مغولان تا حدی همان وضعی بود که در دوره سلجوقیان پایه ریزی شده بود. در زمان تیمور که وی همه وقت فرمانروایی خود را به لشکرکشی گذراند و فرصتی برای ساختاری تازه و جامع در حکومت نداشت. حکومت او حکومت فردی بود. و از سوی دیگر تجزیه سیاسی ایران پیش از کشورگشایی های تیمور، نوعی دیوان سالاری منطقه ای را ایجاد کرده بود که متمرکز کردن تشکیلات اداری یک جانشین را دشوار ساخته بود. تشکیلات اداری تیمور دارای دو دیوان بود.1. دیوان مرکزی مناطق یک جانشین 2. دیوانی که مسئولیت های وسیع داشت و منشیان و دیوان سالاران آن را اداره می کردند. دیوانهای دوره مغول عبارت بودند: دیوان سلطنت، وزارت، استیفاء، اشراف، برید، حسبه، ممالک و…

با حمله مغول تصور می رفت هنر رو به افول خواهد گذاشت. اما این عصر به یکی از برجسته ترین دوره های هنر ماوراءالنهر تبدیل شد. تیموریان با جمع آوری هنرمندان و صنعتگران توانستند در سمرقند و بخارا مرکزیت هنری برجسته ای به وجود آورند. در زمینه معماری عصر ایلخانان باید گفت که این هنر دنباله رو هنر سلجوقیان است. با تغییراتی چون افزایش پیچیدگی گچبری های تزئینی، نورگیرهای فراوان، وسعت صحن و ارتفاع گنبد. هنر نقاشی و سفالگری در این دوره از هنر سونگ ویوآن چین تاثیر پذیرفته است. مصور ساختن کتاب از هنرهای شاخص دوره ایلخانان است در این آثار رنگ های شفاف ایرانی جای رنگ های ملایم چینی را می گیرد و نقاشی مینیاتور با هویت ایرانی پدید آمد که در عصر تیموری و صفوی تکامل یافت. اشتیاق تیمور به ساخت بناهای با شکوه و اصرار وی بر اعزام معماران چیره دست از سرزمین های تسخیر شده موجب شد هنر معماری از روزگار خود تیمور، رونق و جلوه خاص یابد.