این تحقیق به عنوان پایان نامه در سطح کارشناسی ارشد با راهنمایی دکتر صفری فروشانی و مشاوره دکتر محمد غفوری نژاد و نگارش محمد تقی ذاکری صورت پذیرفته است. 334 صفحه دارد که 237 صفحه آن متن تحقیق و مابقی به ضمیمه ها اختصاص دارد. و از یک مقدمه پژوهشی و شش فصل و سه ضمیمه تکوین یافته است. در مقدمه به اموری چند پرداخته شده که از مهم ترین موارد آن می توان بیان ضرورت و اهمیت تحقیق را متذکر شد.
اهمیت این تحقیق چنین عنوان شده که حسین بن روح (م 326 ق) سومین سرپرست وکلاء در غیبت صغری؛ نخست خود به سراغ شلمغانی رفت و برای وی که از جایگاه علمی والایی هم برخوردار بود منزلتی بین شیعیان ایجاد کرد. چندی نگذشت که بین شلمغانی و ابن روح نزاعی در گرفت و وی عنوان می داشت که نزاع بین من و ابن روح برای تصاحب قدرت و ریاست بر شیعیان است و هردو به این امر واقفیم. از این رو ممکن است چنین تصوری پیش آید که سرپرستی سازمان وکالت در غیبت صغری امری تعیین شده از جانب امام دوازدهم علیه السلام نبوده است. لذا پرداختن به زندگی وی اهمیت می یابد. پس از بیان اهمیت و ضرورت به اموری چون سوالات تحقیق و فرضیه ها پرداخته شده و سپس پیشینه تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است و در ضمن آن به کاستی ها و احیانا نقد هایی که به آن ها وارد دانسته شده اشاره شده است. و بعد از آن، منابع مورد استفاده در تحقیق با توجه به گونه های آن ها مورد بررسی قرار گرفته است. فص اول: «کلیات». که به مفهوم شناسی تحقیق اختصاص دارد. فصل دوم: «اوضاع سیاسی و علمی شیعه در عصر غیبت صغری» عنوان گرفته است. در این فصل که ارائه نمایی از وضعیت شیعه در دوره حیات شلمغانی مد نظر بوده، اموری چون وضعیت سیاسی عصر غیبت صغری و پس از آن موقعیت سیاسی شیعیان مورد بررسی قرار گرفته است که در بحث از موقعیت سیاسی شیعیان جایگاه دو خاندان مطرح شیعی در عرصه سیاست در این عصر یعنی آل فرات و آل نوبخت و شخصیت های آن ها مورد مطالعه قرار گرفته است. و پس از آن ضمن بحث از اوضاع علمی شیعه سعی شده شخصیت های تأثیر گذار این دوره که به شخصیت های حدیثی و کلامی تقسیم شده اند و فعالیت های آن ها مورد بررسی قرار گیرد. و در نهایت به عنوان مهم ترین چالش های علمی شیعه در این دوره بحث فرقه گرایی و مدعیان نیابت و وکالت بررسی شده است.
فصل سوم به «شلمغانی در منابع» اختصاص یافته است. هدف از این فصل این بوده که مطالعه ای بر گزارش های منابع صورت گیرد تا میزان اختلاف آن ها در مورد شلمغانی مشخص گردد. از این رو ضمن این که منابع به دو دسته منابع سنی و منابع شیعی تقسیم شده بر اساس تاریخ تألیف مورد مطالعه قرار گرفته است و سعی شده در بررسی هر منبعی به گونه های آن ها و تطوراتی که گزارش های آن ها نسبت به منابع پیشین داشته اند اشاره شود. فصل چهارم: «جایگاه علمی شلمغانی». در این فصل جایگاه علمی شلمغانی در ضمن بررسی اطلاعاتی که در مورد کتاب های وی به دست آمده مورد بررسی قرار گرفته است. اما قبل از آن این اهتمام وجود داشته که مشایخ روایی وی شناسانده شوند تا به این نحو بتوان میزان تأثیر پذیری وی از مشایخش را شناسایی کرد. ولی از آن جا که در هیچ منبعی به مشایخ وی اشاره ای نشده است روایات وی مورد مطالعه قرار گرفته که البته بسیاری از آن ها در شناساندن مشایخ وی سودمند واقع نشده و در نهایت تنها به یکی از مشایخ روایی وی دست یافته شده است. پس از مشایخ روایی وی شاگردان او مورد بررسی قرار گرفته اند سپس بحث از کتاب های وی آغاز شده است و ضمن معرفی آثار او هر اطلاعی که در مورد هر یک از کتاب های وی خصوصا کتاب: التکلیف، الاوصیاء، المباهله و الغیبه به دست آمده مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل پنجم: «جایگاه سیاسی اجتماعی شلمغانی». در این فصل ابتدا به جایگاه سیاسی شلمغانی پرداخته شده و عنوان شده که وی از حمایت های شخصیت هایی سیاسی برخوردار بوده و از آن ها در پیش برد اهداف خود استفاده می کرده است. و نیز چنین عنوان شده که در مقابل، حسین بن روح برای مقابله با شلمغانی این حسن تدبیر را داشت که او نیز از حمایت هایی که از جانب برخی از شخصیت های سیاسی از وی می شده استفاده کند. از این رو ابتدا به حامیان شلمغانی پرداخته شده و چندین شخصیت معرفی شده اند که ضمن بحث از جایگاه سیاسی آن ها به نحوه ارتباط شلمغانی با آن ها و حمایت هایشان از وی پرداخته شده است و پس از آن از حامیان حسین بن روح سخن به میان آمده و ضمن اشاره به حمایت های آن ها از وی سعی شده به نحوه ارتباط آن ها با حسین بن روح پرداخته شود. پس از جمع بندی بحث از جایگاه سیاسی، جایگاه اجتماعی شلمغانی مورد مطالعه قرار گرفته است که در ضمن آن این مسئله که جایگاه اجتماعی شلمغانی از توجه حسین بن روح به وی برای او حاصل شد پرداخته شده و سپس با توجه به مباحث مطرح شده در این فصل سیری تاریخی از حوادث (از ابتدای مطرح شدن شلمغانی تا بروز اختلاف بین او و ابن روح و طرح ریزی های شلمغانی برای به دست گیری ریاست شیعیان، زندانی شدن ابن روح توسط دوستان شلمغانی، و … تا کشته شدن وی به دستور خلیفه،) ارائه شده است.
فصل آخر: «گرایش های فکری شلمغانی» عنوان دارد. در این فصل به بررسی گزارش های منابع شیعه و سنی در مورد عقاید و افکار شلمغانی و پیروان او پرداخته شده است و به این منظور ابتدا به دوره استقامت وی در دین و سپس دوره انحراف وی اشاره شده و سعی شده به اولین عقایدی از شلمغانی که از جانب بزرگان شیعه و وکلاء مورد انکار واقع شد و به تعبیری شلمغانی را از استقامت در دین خارج کرد اشاره شود. پس از آن ادعا های مطرح شده در منابع مورد مطالعه قرار گرفته است و به این منظور ابتدا ادعای الوهیت داشتن شلمغانی و قایل بودن وی به اباحی گری در امور عبادات و امور جنسی بررسی شده و در نهایت این که شلمغانی به این امور معتقد بوده باشد مورد قبول واقع نشده است و پس از آن به بررسی عقیده وی به «ضد» و اختلافی که منابع شیعی و سنی در این باره دارند پرداخته شده است. در پایان این فصل جمع بندی ای از مجموع مباحث فصل های گذشته ارائه شده است.
گفتنی است این تحقیق با سه ضمیمه پایان می یابد: 1- روایات کتاب الاوصیاء شلمغانی (که در آن یافته های مولف از روایات مربوط به کتاب مذکور ذکر شده است.) 2- متن کتاب المباهلة که آن را ابن طاووس (م 664 ق) در کتاب «الاقبال» ذکر کرده و در بحث از کتاب المباهله شلمغانی احتمال داده شده که این متن مربوط به وی باشد. 3- متن نسخه خطی کتاب «فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا علیه السلام» تألیف سید حسن صدر عاملی (1354 –1272 ق) که در اثبات یکی بودن کتاب معروف به «فقه الرضا» با التکلیف شلمغانی نوشته شده است.
/پایان/
