مقدمه
علمای شیعه در نهضت استقلال پاکستان و پس از آن،در استحکام بخشی و پیشرفت امور فرهنگی، علمی، اجتماعی، سیاسی و رفاهی مردم، به‌ویژه تشیع،اقدامات مؤثری انجام داده اند امّا در تاریخ این کشور جایگاه قابل توجهی پیدا نکرده است بلکه گاه، علمای شیعه به‌عنوان مخالفان پاکستان و عامل دیگران معرفی شده‌اند! بیشتر اقدامات علما در ایالت پنجاب بوده، زیرا بیشتر جمعیت تشیع در ایالت پنجاب زندگی می‌کنند، این ایالت از ابتداء به مرکز تشیع و زندگی اغلب علما شیعه، پیشرفت و گسترش تشیع مشهور بوده و نقش آنان در مسائل مختلف سیاسی، فرهنگی، رفاهی و اجتماعی بسیار برجسته و ممتاز است.
ایالت پنجاب یکی از بزرگترین ایالات پاکستان به شمار می‌آید و بیشترین جمعیت پاکستان در همین ایالت متمرکز است و یکی از اولین حوزه‌های علمیة پاکستان در همین منطقه تأسیس شده است و علمای بزرگی در این خطه پرورش یافته‌اند که در زمینه‌های متعدد فرهنگی، سیاسی، رفاهی و اجتماعی فعالیت‌های زیادی را به مرحله‌ی اجرا درآورده‌اند از جمله:
فعالیت‌های علمی و فرهنگی
در ایالت پنجاب، مدارس معروفی وجود دارد که از سوی علما به فعالیت های علمی و فرهنگی می پردازند،مانند:
1. ضلع سرگودها دارالعلوم محمدیه پرنسپل سید اعجاز حسین کاظمی که در سال 1949 توسط سید‌فضل حسین شاه مرحوم تأسیس شد.
2. جامعه امامیه کربلا گامی شاه پرنسپل مولانا منظور حسین عابدی که در سال 1951 توسط مولانا پروفسور قمرالزمان پایه گذاری شد.
3. ضلع لاهور جامعه المنتظر پرنسپل حافظ سیدریاض حسین نقوی که در سال 1954 از سوی علامه اختر عباس و شیخ طفیل حسین پدید آمد.
4. ضلع خوشاب مدرسه عربیه دارالعلوم الجعفریه پرنسپل ملک اعجاز حسین نجفی که در سال 1960 توسط علامه سیدمحمد یارشاه ساخته شد.
5. ضلع ملتان جامعه عربیه مخزن العوم الجعفریه پرنسپل علامه سیدمحمد تقی نقوی که در سال 1961 به وسیله علامه سیدگلاب علی نقوی دائر گردید.
6. مدسه علمیه دارالهدی محمدیه پرنسپل حافظ سیدمحمد ثقلین شاه
7. جامعه حسینیه و یتیم خانه پرنسپل مولانا تصور عباس شاکر
8. ضلع را ولپندی جامعة الحکیم پرنسپل مولانا سیدحسن رضا نقوی
9. جامعه الغدیر پرنسپل سید عاشق حسین نقوی و…
به علاوه، پس از استقلال پاکستان، علمای شیعه به تأسیس انتشارات، کتابخانه، مجله (ماهنامه، پانزده روزه یا هفت روزه) و ترجمه آن ها به زبان عربی و فارسی توجه کرده اند. این فعالیت ها توسط روحانیون شیعه پنجاب انجام شده و البته اغلب ماهنامه ها از طرف مدارس علمیه منتشر می‌گردند، از جمله آن‌ها المنتظر، المخزن، دقایق اسلام، لسان صدق، پیام زینب، ثقلین، خواجگان، المبلغ اصلاح و تحریک را می توان نام برد.
مهم‌ترین شخصیت‌های روحانی که در این عرصه قلم زده‌اند عبارتند از:
1. مفتی جعفر حسین صاحب آثار حواشی نهج‌البلاغه، ترجمه و حواشی صحیفة کامله و سیرت امیرالمؤمنین
2. محسن ملت علامه سید صفدر حسین نجفی صاحب آثار ترجمه تفسیر نمونه، الارشاد مفید، منتهی الآمال، تذکرة الخواص، انتخاب تاریخ طبری، معدن الجواهر و کتب اخلاقی و آثار دیگر
3. شیخ محمدحسین نجفی صاحب آثار تفسیر فیضان الرحمان اصول الشرعیه، ترجمه وسایل الشیعه، تجلیات صداقت فی جواب آفتاب هدایت، سعادة الدارین فی مقتل الحسین، اثبات امامت و اصلاح الرسوم
4. شهید غلام‌حسین نجفی که بیشترین آثارش در دفاع از تشیع در برابر تهاجمات مخالفان نوشته شده است.علامه شهید طالب حسین کرپالوی مؤلف بیش از صد کتاب که شامل مباحث توحید(15 جلد)، سیرت رسول(30جلد) و سیرت امیرالمؤمنین(45جلد) و … می‌باشد.
علمای تشیع در صحنة کارهای علمی-فرهنگی،کتابخانه‌های بسیاری راه‌اندازی کرده‌اند و برای ترویج عزاداری امام حسین(ع) خدمات زیادی انجام داده‌اند که عبارتند از:
1. انعقاد کنفرانس‌های عزاداری در هر استان کشور و کمک و شرکت سران علمای شیعه در این کنفرانس‌ها
2. اقدامات ایمنی برای عزاداران در خیابان‌ها و حسینیه‌ها
3. ارتباط با خطباء و مداحان
4. اعزام مبلغان به مناطق مختلف ایالت پنجاب
امور اجتماعی و رفاهی
علمای پنجاب، نوجوانان با استعداد و لایق را به طرف اداره‌های دولتی سوق می دهند، دانشجویان علاقه‌مند به تحصیل در خارج از کشور را بورسیه می نمایند و دانشجویان را برای خدمت به کشورشان آماده می کنند.در مناطق مختلف پاکستان و بالاخص پنجاب، برای بانوان امکاناتی از جمله کارگاه خطاطی و کارگاه ساخت انواع لوازم سنتی احداث کردند.اداره راهنمای جعفریه را تأسیس کردند تا به دانش‌آموزان و دانشجویانی که در وضعیت خوبی از نظر تحصیل نیستند،مشاوره بدهد و حتی به آن‌ها هزینه تحصیل پرداخت می‌کند به گونه ایی که بسیاری از آن‌ها توانستند به رتبه‌های علمی بالا دست یابند.صندوق رفاه جعفریه که یک نهاد خیریه مذهبی است در سال 1989 با الهام از نظام اقتصادی اسلام که بر دو منبع مالی مهم خمس و زکات مبتنی است از سوی قائد ملت جعفریه پاکستان علامه سیدساجد علی نقوی ایجاد گردیده است.از جمله فعالیت‌های دیگر علماء شیعه در امور اجتماعی و رفاهی عبارتند از: ادارة اهدای خون به نام امام حسین(ع) ، کمک به بازماندگان شهداء و مجروحین،مبارزه با خرافات و مبارزه با مواد مخدر
شیعه و سیاست
علمای پنجاب می دانند پنجاه ابواب فقه وجود دارد که برای اجرای آن حتماً باید در سیاست حضور داشته باشند.از جمله احکام سیاسی اسلام عبارتند از: 1. اجرای حدود 2. جهاد و دفاع 3. اصلاح و بهبود مردم و حفاظت آن‌ها 4. مالیات 5. تأمین صلح و امنیت 6. قضاوت 7. امر به معروف و نهی از منکر.این موارد از یک طرف دینی هستند و از طرف دیگر اجرای آن‌ها بدون حضور در سیاست ممکن نیست.از این رو است که پس از انتخاب اولین رهبر شیعیان پاکستان(سیدمحمد دهلوی) امور زیر تنها توسط شیعیان دنبال می شود:
1. در مدارس برای دانش‌آموزان شیعه مواد درسی و کتاب‌های دینی جداگانه قرار داده شود.
2. موقوفات شیعه با اشراف هیأت مخصوص و هماهنگی متولیان امور انجام پذیرد.
3. حفظ عزاداری بر عهده شیعیان است.
4. از کتب درسی، مواد اعتراض آمیز باید اخراج شود.
انجام این امور برای شیعیان سخت بود لذا جوانان شیعه یک سازمان سیاسی- مذهبی را در سال 22 می 1972 به نام «آئی ایس او» یا سازمان دانشجویان امامیه پاکستان را بنیاد گذاشتند تا به حل این مشکلات بپردازند،اما شیعه باز هم با مشکلات سیاسی مواجه بود تا این که در سال 1978 ژنرال ضیاءالحق،علی بوتو را معزول کرد و برای جلب اعتماد همه،مجمعی را تأسیس نمود که در آن دو نماینده از شیعیان پاکستان هم حضور داشتند.(علامه مفتی جعفرحسین و علامه سید‌رضی مجتهد)ضیاء الحق می‌خواست در کشور پاکستان یک قانون که موافق به مذهب حنفی باشد، اجرا کند اما نمایندگان شیعه به آن علت که مذهب شیعه به رسمیت شناخته نشد در سال 1979 استعفاء کردند.
بعد از وفات آقای سیدمحمد دهلوی و بعد از مرسوم شدن قیام علمای شیعه به عنوان نهضت نفاذ فقه جعفریه پاکستان، تمام علماء، آقای مفتی جعفر حسین را در آوریل 1979 به عنوان رهبر شیعیان پاکستان انتخاب کردند.سومین رهبر شیعیان پاکستان سیدعارف حسین حسینی بود که بعد از فوت مفتی جعفر حسین، به عنوان قائد ملت جعفریه پاکستان انتخاب شد. ایشان در مدت چهار سال رهبری خود در پی احقاق حقوق شیعیان و مسلمانان و نجات ملت مظلوم پاکستان از ظلم بود. او در جلسه‌ای اعلام کرد که جنبش نفاذ فقه جعفریه پاکستان یک حزب است و ما در سیاست شرکت می‌کنیم اما او در پنجم آگوست 1988 در وقت نماز صبح، به شهادت رسید.بعد از شهادت عارف حسین، رهبری شیعیان به دست علامه سیدسجاد علی نقوی سپرده شد و ایشان از 1988 قائد ملت جعفریه پاکستان را برعهده گرفتند و در جهت اتحاد بین مسلمانان و احقاق حقوق شیعیان قدم های بسیار برداشت.
نادیده گرفتن حقوق شیعیان منجر به تأسیس سازمان تحفظ در شهر لاهور گردید که علامه مفتی جعفر حسین و علامه حافظ کفایت به مدیریت و نیابت آن انتخاب شدند.با اعلام برگزاری انتخابات در نوامبر 1988 علمای شیعه اولین بار به میدان سیاسی به طور عملی وارد شده و به رقابت پرداختند.اگرچه شیعیان در این انتخابات موفقیتی به دست نیاوردند ولی برای شیعیان در این مرحله موفقیت در انتخابات مهم نبود ولی مهم آن بود که برای اولین بار در شبه قاره هند، حزب شیعه یک کشور در میدان سیاسی وارد شد و تجربة حاصل از این امر بر سیاست آینده آن تأثیر گذاشت.
در اوت 1990 هنگامی که رئیس جمهور غلام اسحاق خان بعد از ترمیم بند هشت قانون اساسی، حکومت بی‌نظیر بوتو را بی کفایت اعلام کرد و دستور برگزاری انتخابات در مدت 3 ماه را صادر کرد، حزب مردم پاکستان مذاکراتی را با علمای شیعه پاکستان انجام داد که منجر به اتحاد نامه پیلپز دیموکرتیک الائس گردید.
در انتخابات سراسری مجلس ملی 1993، سه کاندیدا برای مجلس ملی و سه کاندیدا برای مجلس ایالتی با کمک علمای شیعه رأی آوردند.درانتخابات مجلس سنا،دو نفر از علمای شیعه علامه سیدافتخار حسین نقوی و علامه سید جواد هادی نامزد شدند که علامه سیدجواد هادی از ایالت سرحد پیروز شد و برای احقاق حقوق شیعیان فعالیت زیادی انجام داد.در انتخابات سراسری مجلس ملی 1997،علمای شیعه طبق مصوبات حزبی و در ائتلاف با حزب مسلم لیگ مقتدرانه در صحنه انتخابات وارد شدند،علاوه بر به دست آوردن پیروزی‌های چشم‌گیر، تحت یک تاکتیک ویژه انتخاباتی از حوزه انتخاباتی شهرستان جهنگ رئیس سپاه صحابه اعظم طارق را شکست داد و کاندید حزب شیعه به نام آقای امان الله سیال به پیروزی رسید.در این انتخابات دو نماینده از روحانیون که از ایالت پنجاب نبودند ولی از علمای شیعه پاکستان بودند( علامه سیدعابد حسین حسینی و سیدجواد حیدر) به نمایندگی مجلس سنا راه یافتند که این امر در تاریخ پاکستان به عنوان رکورد به شمار می آید.
تلاش‌هایی برای اتحاد
در پی اعلام کوثر نیازی از دانشمندان اهل سنت پاکستان،اجتماعی از علمای مکاتب مختلف در 21 آگوست 1980 در اسلام آباد برگزار شد.تعدادی از علمای شیعه در این اجتماع شرکت کردند و تلاش های زیادی برای تحقق اتحاد اسلامی و شکست جنبش فرقه گرایی انجام دادند از جمله:اعلامیه وحدت بین علامه سیدسجاد نقوی و دکتر طاهر القادری دو نماینده ملت مسلمان در تاریخ 10 ژوئیه 1990 نوشته و نقشه‌های دشمن را نقش بر آب کردند.
هشت سال بعد، زیر نظر نهضت جعفریه، یک ائتلاف هم‌بستگی ملی تشکیل شد که اکثر علمای بزرگ مذهبی با مشاهده از بین رفتن اتحاد ملت، همکاری را در بین احزاب ضروری دانستند و بعد از جلسه‌های فراوان سرانجام در 24 مارس 1998 در شهر اسلام آباد، ائتلاف هم‌بستگی استمرار یافت.در سال 2001 مجلس عمل متحده شکل گرفت که در آن پنج حزب اهل تسنن و یک حزب شیعه حضور داشتند.
مجلس عمل متحده در انتخابات 2002 به بزرگترین پیروزی خود دست یافت و تقریباً 61 کرسی مجلس شورای فدرال و 48 کرسی مجلس ایالت خیبر پختو نخواه را از آن خود کرد و توانست دولت ایالتی را در سرحد تشکیل دهد.
شریعت و پاکستان
در زمان ضیاءالحق، توسط قاضی عبداللطیف و مولانا عبدالستار نیازی لایحه شریعت به مجلس سنا ارائه شد. این لایحه حاوی پیشنهاداتی در زمینه اسلامی کردن قوانین بود. پیشنهاد علمای شیعه این بود که ماده 227 قانون اساسی که به آزادی حقوق مذهبی اقلیت‌ها در دایره احوالات شخصی پرداخته است، به حوزه حقوق عمومی نیز تعمیم یابد. هم‌چنین قوانین مورد اختلاف مذاهب به عنوان قوانین ویژه هر گروه مذهبی به رسمیت شناخته شود.
در سال 1993 اعظم طارق از حزب سپاه صحابه با جماعت 40 تن از نمایندگان مجلس لایحه ناموس صحابه را که ماهیت فرقه‌ای ضد شیعی داشت به مجلس ارائه داد. حرکت علمای شیعه تلاش‌های حقوقی و سیاسی زیادی برای عدم تصویب این لایحه به‌کار برد که این تلاش هم در این لایحه و هم در مورد لایحه شریعت به نتایح مثبتی منتهی شد.علامه سیدساجد علی نقوی این موفقیت را چنین تشریح کرد: «موفقیت‌های علمای شیعه زبانزد است از این جهت که فرقه‌گرایی بزرگ علمیه شیعیان به راه افتاده بود و شیعیان را تکفیر می‌کردند و می‌خواستند این موضوع را از مجلس اعلام کنند لایحه‌ای درست کردیم جلوی این کار را گرفتیم در این لایحه حقوق شیعیان نادیده گرفته شده بود.»(2)
پی نوشت مطالب
1. نقش علماء شیعه در ایالت پنجاب عنوان پایان نامه ایی است که توسط سید منتظر مهدی عباس و به راهنمایی حجه الاسلام دکتر غلام جابر جعفری در مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) در سال 1391 دفاع شده است.
2. ساجد علی نقوی، شیعیان و چالش‌های پیش او، فصل‌نامه تخصصی شیعه شناسی، ص221.
