مرکز عالی: جامعه المصطقی العالمیه –مدرسه تاریخ و ادیان
رشته: تاریخ تمدن اسلام/ مقطع: کرشناسی ارشد
عنوان پایان نامه: کتابخانه های شیعی از قرن سوم تا پایان هفتم هجری
استاد یا اساتید راهنما: دکتر سید علی رضا واسعی
استاد یا اساتید مشاور: آقای محمد الله اکبری
دانش پژوه: سیدمحمد علوی
تاریخ دفاع: اردیبهشت 1389 / تعداد صفحات: 222
کلید واژه ها: کتاب، کتابخانه، نظام اداری، شیعه، آل بویه، فاطمیان
چکیده:
آیا کتابخانه های شیعی اعم از شخصی ،عمومی ونیمه عمومی در دوره های مختلف اسلامی به ویژه قرون سوم تا قرن هفتم هجری از نظام اداری خاصی برخوردار بوده اند؟
جایگاه، موقعیت و سازمان اداری آنها به چه کیفیت قابل تعریف است؟دولت های اسلامی و دانشمندان شیعی چه نقشی در تاسیس و گسترش و سیر تطور آنها داشته اند؟
این پژوهش بر آن است تا با نگاهی تحلیلی–توصیفی، کتابخانه های شیعی در قرون سوم تا هفتم هجری و چگونگی شکل گیری و علل رشد و افول، نحوه اداره، مدیریت و سازمان و طبقه بندی و تاثیرات آنها بر تمدن اسلامی را مورد مطالعه قرار دهد.
سوال اصلی تحقیقاین است که کتابخانه های شیعی از قرن سوم تا هفتم هجری در تمدن اسلامی به چه صورتی بوده است ؟
به لحاظ روش تحقیق؛ضمن گردآوری اطلاعات و آگاهی های لازم از منابع معتبرعلمی، پژوهشی و تاریخی میراث اسلامی در مقاطع مختلف به تحلیل و نقد برخی نظریات پرداخته شده است.
منابع تحقیقدر این پژوهش کوشش شده، تا درباره کتابخانه های شیعی تحقیق و از منابع تاریخی معتبر هر دوره استفاده شود. در دوران مورد بحث بیشتر مورخان وابسته به دربار سلاطین و حکومتی بوده اند از این رو با یک بررسی اجمالی از مورخان مشهور که آثار آنان مورد استفاده قرار گرفته، در می یابیم که بیشتر آنان شغلهای درباری و دیوانی داشته اند؛ از جمله ابن مسکویه (م 421ق) مولف تجارب الامم، مشاور و خازن دار الکتب عضدالدوله دیلمی (حک372-338ق) بود؛ عتبی (م372ق) مولف تاریخ عتبی، سپهسالار خراسان؛ بیهقی (م 458ق) مولف تاریخ بیهقی، دبیر و دیوان غزنویان، منهاج السراج (زنده664-684ق) مولف طبقات ناصری، در دربار غور و آل شنسب خدمت می کرد؛ خواجه رشید الدین فضل الله همدانی (م817ق) مولف جامع التواریخ، وزیر غازان و اولجایتو و همچنین دیگران؛ البته منابع را می توان به سه دسته تقسیم بندی کرد:
1. دسته ای از تاریخ نگاری ها مربوط است به متونی که اصولابه صورت مستقل در این رشته تالیف نشده اند.
2. فهرست های که برای معرفی کتب نسخ موجود در کتابخانه های عمومی و خصوصی تهیه شده است.
3. پاره ای از منابع شناخت کتابخانه ها عبارتند از کتابها و یا مجموعه هایی که اختصاصا به معرفی کتابخانه ها پرداخته اند.
قلمرو تحقیقاز لحاظ زمانی سده های سوم تا هفتم هجری قمری را در بر می گیرد. و به لحاظ مکانی، کتابخانه هایی که در قلمروحکومت های شیعی (آل بویه، فاطمیان، علویان و …) از جمله عراق و مصر و ایران و…. را شامل می شود. از لحاظ موضوع هم جایگاه، کارکرد، سازمان اداری و تاثیر کتابخانه های شیعی در تمدن اسلامی و نقش دولتها و دانشمندان شیعی در تاسیس کتابخانه ها، به نحو اجمال، مورد بررسی قرار گرفته است.
در ادامه فصل اول، مباحث مقدماتی مانند تعریف کتابخانه، که آیا کتابخانه یک مکان فیزیکی است یا نهاد اجتماعی که در آن مواد علمی فرهنگی گوناگون یافته می شود، و بررسی علمی واژه هایی مانند کتاب، تمدن، و شیعه ارائه شده است. دانش پژوه پس از آن ارزش کتاب را از دیدگاه اسلام و علمای اسلامی بررسی می کند و اصل بحث را از وضعیت علمی ـ فرهنگی جهان اسلام را با تاکید بر کتابخانه ها مطرح می کند، مولف از نقش وضعیت سیاسی در قلمرو اسلامی غافل نمانده و دوران حاکمیت عباسیان تا سال (656ه ق) پرداخته که در اصل به چهار دوره تقسیم می گردد. دوره توانمندی و شکوفایی خلافت از سال 132ه تا 232ه که این دوره عظمت سیاسی این حکومت به شمار می رود؛ که با کمک گروه های مختلف وزیران، حاکمان، و دانشمندان نهضت فلسفی و علمی در قلمروی جهان اسلام رونق گرفت. در دوره دوم همراه با نفوذ ترکان در اقتدار خلافت عباسی ( 232 ه تا 334ه ق ) وضعیت علمی فرهنگی مسلمانان آشفته شد و در دوره قدرت گیری آل بویه از سال ( 334 ه تا 448 ه ق) با نفوذ شیعیان در بغداد، و حاکمان شیعی در مصر و افریقیه، و همچنان در سوریه و بحرین رونق علمی دوباره جان گرفت. و مولف دوره تسلط سلجوقیان ترک بر خلفای عباسی و انقراض عباسیان (447 ه تا 656ه ق) را بررسی کرده است.
موضوع دیگر که به آن پرداخته شده اندلس است که مولف آنرا در دوران هشتصد ساله مسلمانان را به طور کلی به سه دوره تقسیم کرده است دوره اول اندلس به مثابه بخشی از خلافت اموی در دمشق (98 ه تا 132ه ق)، دوران حکومت سلسله امویان اندلس (138 ه تا422ه ق)، و دوران حکومت ملوک الطوایفی در اندلس (422ه 898 ه ق) بررسی شده است.
در ادامه مباحث تاریخی و تمدنی جهان اسلام در قلمروی فاطمیان در مصر (297ه تا567ه) بویژه دوره پنج ساله الحاکم را بررسی کرده است. پس از آن مولف مسایل مربوط به کتابخانه را یکی یکی بیان نموده و پیدایش خط و نوشت ابزارهای تمدنی را ریشه یابی کرده است. آخرین بحث فصل اول از شیوه های تهیه، تولید و نشر کتاب در تمدن اسلامی پرداخته، و نقش نسخه برداران، در تشکیل کتابخانه و شیوه جمع آوری کتب از طریق وقف، خریداری کتب و … ذکر شده است.
در فصل دوم پژوهشگر معرفی کتابخانه های شیعی را در سه دسته تقسیم کرده است، (الف) کتابخانه های شخصی، (ب) کتابخانه های نیمه عمومی و (ج) کتابخانه های عمومی. از میان کتابخانه های شخصی، به کتابخانه ابن عقده کوفی (م332ه) که جامع کتابهای حدیثی و رجالی بوده، کتابخانه ابن ابی بعره محمدبن حسین (م بیش از 377ه) حاوی کتابها و آثار فراوانی از علوم مختلف نحو، لغت، ادب، و سایر علوم و فنون و کتب قدیمی و کتابخانه فقیه برجسته شیعه سیدمرتضی (م436ه) در بغداد اشاره کرده است. بنابر اختلاف اقوال، سید بیش از 30، 40، یا80 هزار جلد کتاب در این مخزن بزرگ داشته. هم چنین شیخ طوسی(م460ه) در مدت اقامت چهل ساله خود در بغداد کتابخانه شخصی بزرگی در منزل خود تاسیس کرده است که اغلب منابع و مدارک فقهی و کلامی و سایر رشته های علوم اسلامی را دارا بوده که متاسفانه در سال 449 ه توسط سلجوقیان به آتش کشیده شد.
در میان کتابخانه های نیمه عمومی، به کتابخانه ابن عمید (م359 یا360ه) در شهر"ری" و کتابخانه های ابوعلی بن سّوار (زنده حدود 370ه) یکی از افراد خیّر و مشهور در امر کتابخانه، یکی در شهر بصره و دیگری در رامهرمز بناء کتابخانه عضدالدوله (حک 338-372ق) و کتابخانه صاحب بن عباد در ری اشاره شده است.
از کتابخانه های عمومی به موارد زیر اشاره شده است. کتابخانه الحاکم بامرالله (م411ق) خلیفه فاطمی، که خودش وارث ثروت عظیم و نفیس کتابخانه پدر و نیاکانش در قصر فاطمیان بود به ایجاد مرکزی علمی ـ تحقیقی و کتابخانه ای بس بزرگتر از کتابخانه بیت الحکمه بغداد پرداخت و آمار کتابهای موجود را از 600000 جلد تا 1600000 جلد نوشته اند. کتابخانه سابور بن اردشیر (شاپور بن اردشیر) (م416ق) از مهمترین کتابخانه های پرآوازه و مشهور بغداد که توسط فردی ایرانی و شیعه مذهب در نیمه دوم قرن چهارم هجری به وجود آمد که عنوان زیباترین کتابخانه جهان اسلام نام داشته است. طرابلس نیز در اواخر قرن پنجم دارای یک دارالعلم بوده است، در این دارالعلم کتابخانه بسیار بزرگ و غنی وجود داشت که توسط خاندان بنوعمار ساخته شده بود، کتابخانه مزبور سه میلیون جلد کتاب داشت.
در ادامه فصل سوم به بررسی نظام اداری کتابخانه ها در دوران مزبور پرداخته است که در آن نظام کتابداری را در بستر تاریخی بیان بررسی کرده است. ساختمان کتابخانه ها اعم از مساجد، مدارس، بیمارستان ها و مراکزعلمی به شمار می آمده اند، مسایل مربوط به چگونگی گردآوری کتاب برای کتابخانه ها از جمله وقف خاص و عمومی صورت می گرفت و از طریق مصادره کتب، خریداری کتابهای مهم، کار استنساخ، و ترجمه و تالیف جمع آوری می شد. در نظام اداری کتابخانه ها مدیر وظایف اداری، فنی و فرهنگی را عهده داشت، معاون وی خازن کتابخانه بوده است، و کتابدار در حقیقت راس سوم مثلث نظام اداری کتابخانه به شمار می رفته است. حقوق هیئت مدیره و کتابداران در کتابخانه ها در دوره های مختلف، متفاوت بوده است و از طریق خلفا، حکام و افراد خیّر تامین می شد. گروه های مختلف مانند، مترجمان، نسخه برداران(نسّاخان)، صحّافان، مجلّدان، تذهیب کاران و خطاطان عناصر مهمی در تکامل کتابخانه ها داشته اند. از روشهای مختلف کتابها از فساد جلوگیری می شدند، مانند تجلید و صحافی، حفاظت از سرمای شدید یا نور آفتاب و حرارت بیش از حد، ایجاد رطوبت، جلو گیری از مواد آتش زا، صندوقچه، وغبارگیری و نظافت، و مرمت سازی. عنصر اساسی کتابخانه یعنی طبقه بندی علوم و فنون، طبقه بندی کتب در کتابخانه ها، فهرست نویسی کتب، وامانت کتاب بخش مهمی از کتابخانه ها به شمار می آمده است.
در فصل چهارم عوامل رشد و رکود کتابخانه ها در تمدن اسلامی بررسی شده است و از جایگاه کتاب در تمدن اسلامی و عوامل موثر در رشد کتابخانه های اسلامی، مثل ترغیب آموزه های دینی، فتوحات، علاقه شخصی سلاطین و مهمتر از همه اهتمام علماء و اختراع کاغذ بحث شده است.
و در پایان بحث عوامل موثر در رکود کتابخانه های اسلامی مطرح شده اند، اعم از عوامل داخلی و خارجی. از میان عوامل داخلی، آشوب های داخلی یکی از مهم ترین عوامل نابودی کتابها در بلاد اسلامی یاد شده است، حوادث طبیعی از قبیل باران های شدید، سیل و زلزله و جز اینها، سهل انگاری در حفظ کتاب، فساد مخزن کتابهای نفیس و گرانبها، بی توجهی وارثان کتاب، غرض ورزی های شخصی و گروهی، تعصبات مذهبی و فرقه ای، عملکرد سودجویان به خاطر منافع و مفادهای مادی از عوامل نابودی کتابها یاد شده است.
آخرین بحث پایان نامه، عوامل خارجی در رکود کتابخانه ها می باشد، جنگ ها و ستیزه های بزرگ مانند تهاجم مغول و تاتار به شهر بغداد، که در این حمله چندین هزار از بهترین نفایس کتب از بین رفت. تهاجم لشکر ترک به فرماندهی صلاح الدین ایوبی (حک589-564ق) به کشور مصر وپس از انقراض حکومت خلفای فاطمیین به دست ترک ها اکثر کتابهای کتابخانه، غارت شد و آتش گرفت. همین طور حمله ملوک الطوایف به کشور اندلس و پس از انقراض خلافت اموی تمام آن کتابخانه ها مورد حمله دشمنان قرار گرفت و از بین رفت، هجوم جنگ های صلیبی به جهان اسلام و استعمار گران مثل انگلیس، فرانسه، آلمان، ایتالیا، اسپانیا، هلند، روسیه، و آمریکا و دیگر کشورهای غربی و اروپای غارت های فراوانی نسبت به دو قرن اخیر در کشور های اسلامی نموده و کتابهای گرانبها و مخطوطات شرقی و اسلامی را سرقت نموده و هنوز شاهد تزیین کتابخانهای اروپای شده است.
