عباسیان از بعثت تا خلافت
محمد الله اکبری
هنگامى كه براى اولين بار به طور فشرده درباره انقلاب عباسيان مطالبى خواندم ، علاقه مند شدم كه در مورد اين نهضت اطلاعات بيشتر و مفصل ترى به دست بياورم . با مراجعه به منابع جديد و كهن ؛ دريافتم كه اطلاعات مربوط با اين انقلاب در لا به لاى متون كهن پراكنده است و كمتر كتابى به طور مشروح و جامع به اين موضوع پرداخته است .
گر چه دو ماخوذ بسيار كهن اخبارالدولة العباسية وانساب الاشراف (نوشته بلاذرى ) با تفصيل بيشترى در اين خصوص بحث كرده اند، و به ويژه اخبارالدولة العباسية ، كه جامع ترين اثر در اين باره است ، ولى اين دو كاستى هايى دارند و در منابع ديگر اطلاعاتى وجود دارد كه در اين دو ماخذ نيامده است افزون بر اين ، ماخذ ياد شده به زبان عربى است ؛ از اين رو عموم فارسى زبانان كمر از آنها بهره مند مى شوند و اگر در اين باره است ، ولى اين دو نيز كاستى هايى دارند و در منابع كهن ديگر اطلاعاتى وجود دارد كه در اين دو ماخذ نيامده است افزون بر اين ، ماخذ ياد شده به زبان عربى است ، از اين رو، عموم فارسى زبانان كمتر از آنها بهره مند مى شوند و اگر در اين باره اثرى به زبان فارسى موجود باشد – حتى در گردآورى اطلاعات – فايده آن عام تر خواهد بود. منابع تازه نيز مى توان مفيد اطلاعات كامل و دقيق باشند، زيرا يا محدوده اى وسيع را مورد بحث قرار داده اند يا به اختصار به تمام جوانب موضع پرداخته اند و يا به تفصيل به بخشى از آن ، البته دو اثر نسبتا مفصل و جامع طبية الدعوة العباسية و الدعوة العباسية تاريخ و طور تاليف حسين عطوان دانشمند معاصر نيز وجود دارد كه آنها هم به زبان عربى است و ناياب ؛ از اين رو تصميم گرفتم بررسى و تحليلى جامع از انقلاب عباسيان انجام دهم.
اين كتاب در هفت فصل تنظيم شده و در حد توان تمام عناوينى كه به اين موضوع مربوط مى شود مورد بحث قرار گرفته است.
در فصل اول ، كه به شرح حال عباس و فرزندان و نوادگان وى اختصاص يافته بيشتر مشاهير آنان به ويژه كسانى كه در سلسله نسب خلفا واقع شده اند، مورد بحث قرار مى گيرد اين فصل با عنوان از عباس تا ابوالعباس سفاح ، از عبدالمطلب شروع شده و عباس و فرزندانش ، عبدالله بن عباس ، و فرزندان او، و على بن عبدالله و اولادش و محمد بن على و فرزندانش مورد بحث قرار مى دهد و با شرح حال ابولعباس سفاح پايان مى پذيرد.
فصل دوم علت و چگونگى و انتقال خاندان عباسى از حجاز به حميمه شام را مورد بحث قرار مى دهد و در ضمن آن به جدايى عباسيان از علويان و جهت گيرى سياسى عباسيان در منازعه زبيريان و مروانيان نيز اشاره مى كند.
فصل سوم ؛ درباره اخبار رسيده از پيامبر و امامان و ديگر پيشگويى ها درباره به خلافت رسيدن عباسيان بحث و گفت و گو مى كند و به نقد وتحليل آنها مى پردازد. اظهار نظرهايى در اين باره پيشگويى ها در پايان فصل آمده است.
فصل چهارم ؛ تحت عنوان الرضا من آل محمد صلى الله عليه و آله ، اين شعار عباسيان را از جوانب مختلف بحث كرده و آن را از صدر اسلام تا حدود 250 هجرى پيگيرى مى كند .همچنين مفهوم اين شعار و برداشت افراد مختلف (دعوت كنندگان و دعوت شدگان) از آن بررسى شده و به تاثير آن در موفقيت عباسيان اشاره شده است .در ادامه از گسترش اين شعار در دهه پايانى قرن دوم و سال هاى نخست قرن سوم هجرى و ولايت عهدى امام هشتم شيعيان با عنوان الرضا نيز بحث شده است.
در فصل پنجم ، تحت عنوان عباسيان و علويان ، روابط اين گروه از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله تا بنياد و سقوط دولت عباسيان بررسى شده ، به ويژه موضع عباسيان در قبال قيام هاى ضد اموى علويان و نيز قيام هاى آنان عليه عباسيان به بحث كشيده شده است . همچنين از دسته بنديهاى سياسى هاشميان در روزگار امويان و چگونگى جدايى عباسيان از علويان نيز سخن گفته شده است.
در فصل ششم ازاوضاع سياسى و اجتماعى خراسان و ديگر زمينه هاى دعوت بحث شده است ، از جمله از برخورد واليان عرب با اهالى بومى خراسان و شدت عمل آنان در گرفتن جزيه حتى از مسلمان شدگان و تحقير آنان و تعصب عربى و تعصب نژادى سخن به ميان آمده است . همچنين به نزاع قبايل عرب ساكن خراسان (مضر، ربيعه ، و يمن ) بر سر نفوذ بيشتر در حكومت و اوضاع آشفته خراسان و گرفتارى هاى حكومتى اموى در عصر دعوت اشاره شده است.
فصل هفتم ، كه مهمترين فصل كتاب محسوب مى شود، دعوت عباسى را در مراحل سه گانه بررسى مى كند و در آن از ريشه هاى دعوت ، تشكيل و گسترش سازمان دعوت ، شعارهاى دعوت ، دعوتگران نقيبان ، پايگاه هاى دعوت و داعيان بزرگ و خلاصه درباره دعوت ز صلح امام حسن عليه السلام تا بنياد دولت عباسى بحث مى كند. در اين راستا به سه مرحله تقسيم مى شود: در مرحله اول (از آغاز تا مرگ ابوهاشم ) چگونگى آغاز و استمرار دعوت به سمت محمد حنفيه و پسرش ابوهاشم و وصيت او به محمد بن على و صحت و سقم اين وصيت مورد بحث قرار گرفته است ؛ مرحله دوم (از مرگ ابوهاشم تا ظهور دعوت ) درباره چگونگى و كيفيت دعوت و كار داعيان بحث مى كند ومرحله سوم (از ظهور دعوت تا بنياد دولت عباسى ) چگونگى فتح تا بيعت با سفاح و مرگ مروان را پيگيرى مى كند.
از آن جا كه هر جا موضعى پيچيده و بغرنج بوده و به تحليل دقيق و علمى نياز داشته ، مانند جريان ابن عباس و اموال بصره تو وصيت ابوهاشم ، سعى شده است كه در حد توان موضوع روشن شده شود و براى اطلاع بيشتر نيز افزون بر آوردن منابع در پاورقى ها، در پايان هر موضوعى فهرستى از منابع آن به دست داده شده است.
منابع
در خصوص منابع مورد استفاده در اين كتاب ، در عين حال كه سعى شده است از ماخذ كهن و معتبر دست اول استفاده شود، از منابع و تحقيقات جديد نيز غفلت نشده است.
1. تحقيقات جديد
درباره دولت عباسيان هم خاورشناسان تحقيقاتى انجام داده اند و هم محققان عرب . از ميان تحقيقات خاورشناسان مى توان به سيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات فى عهد بنى اميه اثر فان فلوتن و تاريخ الدولة العربية من ظهور اسلام الى نهاية الدولة الاموية اثر ولهاوزن اشاره كرد كه هر دو كاستى هاى زيادى دارد. چ (1) در ميان محققان عرب دو تن بيش از ديگران به اين موضوع پرداخته اند:
الف ) فضل سبقت در اين باره از آن محقق توانا عبدالعزيز الدورى است . وى در كتاب العصر العباسى الاول و مقدمة التاريخ الاقتصادى العربى درباره دعوت عباسى به بحث پرداخته است . همچنين در مقالات زيادى كه در اين زمينه نوشته به ويژه در دو مقاله ضوء جديد على الدعوة العباسية و افكرة المهدية بين الدعوة العباسية و المعصرالعباسى الاول در اين موضوع تحقيق كرده است .
در ميان محققان معاصر هم حسين عطوان در اثر الدعوة العباسية ، تاريخ و تطور و طبيعة الدعوة العباسية تو اساليب به اين موضوع پرداخته است ، در كتاب اول تاريخ دعوت عباسى را از آغاز تا انجام پيگيرى كرده است و در اثر دوم به زمينه هاى دعوت و شعارهاى آن پرداخته است.
شايان گفتن است كه نگارنده از كتاب الدعوة العباسية تاريخ و تطور نتوانست چنان كه بايد استفاده كند، از اين رو پس از مطالعه در مقدمه رساله آن را معرفى كرده است . از ديگر تحقيقات جديد نيز چون تاليفات دكتر زرين كوب ، و تاريخ ايران كمبريج و تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامى اثر اشبولر و تاريخ سياسى اسلام نوشته حسن ابراهيم و تاريخ عرب ، اثر فيليپ حتى و تاريخ عرب و اسلام امير على بهره فراوان برده شده است.
2. مآخذ كهن
در ميان منابع كهن بر منابع عام چون تاريخ بيهقى ، الاخبار الطوال ، تاريخ طبرى ، مروج الذهب ، التنبيه و الاشراف ، الكامل فى تاريخ ، تاريخ ابن خلدون ، الفخرى ، و البداية و النهاية كه مى توان آنها را تا حدى بى طرف ناميد، از منابع خاص نيز چون انساب الاشراف و اخبارالدولة العباسية كه در خصوص دولت عباسى نگاشته شده و جانبدارنه است فراوان استفاده شده است . همچنين از منابعى چون شرح الاخبار و ديگر منابع شيعه كه مى توان آنها را ضد عباسى خواند، نيز غفلت نشده است ؛ چنان كه افزون بر ماخذ تاريخى به ديگر ماخذ چون تفاسير، كتب مغازى و سير، ملل و نحل ، انساب ، متون جغرافيايى ، رجال تراجم و طبقات ، ادب و حديث نيز مراجعه شده است . در ميان منابع قديم و جديد در سه كتاب ! تفصيل بيشترى راجع به نهضت عباسى بحث شده كه هر سه به زبان عربى است : يكى اخبار الدولة العباسية نوشته مولفى مجهول از اواخر قرن سوم هجرى است و دو كتاب ديگر، طبيعة الدعوة العباسية ، مبادى و اساليب الدعوة العباسية تاريخ و تطور هر دو اثر حسين عطوان دانشمند معاصر است.
اميد كه اين اثر مقبول اهل نظر افتد و منبعى برى پارسى زبانان درباره يكى از خاندان هاى تاثير گذار تاريخ اسلام باشد؛ پيشاپيش انتقادهاى دانشوران را به ديده منت گذاشته و تذكارهايشان ارج مى نهم.
محمد الله اكبرى
مشاهده متن کامل این کتاب در پایگاه مركز اطلاعات و مدارك اسلامي
مشاهده متن کامل این کتاب در کتابخانه اینترنتی تبیان
مشاهده متن کامل این کتاب در کتابخانه مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن
