در دوم ذیحجه سال 1295 ه.ق در نور مازندران در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. پدرش از روحانیون مورد اطمینان مردم نور مازنداران بود.[1] وی پس از طی مراحل ابتدایی تحصیل در نور و تهران[2]، برای تكمیل دروس خود در اوایل جوانی به نجف اشرف رفت و در سال 1292 ه.ق با مهاجرت به سامرا در زمره شاگردان درجه اول میرزای شیرازی ، بزرگ مرد و قهرمان مبارزه با استعمال انگلیس درآمد[3]
و از محضر وی استفاده برد وسرانجام در سال 1300 ه.ق جهت تبلیغ معارف اسلامی عازم ایران شد و در تهران اقامت گزید. وی به خاطر وسعت معلومات و دیدگاه های علمی از روحانیون طراز اول تهران که پایه اش در اجتهاد برتر از بهبهانی و طباطبایی بوده[4]، محسوب می شد.[5] شیخ از نخستین عالمان اسلامی است كه به نقشه استعمار در جهت اسلام زدایی و جایگزین ساختن حكومت لائیك تحت پوشش مشروطه و قانون اساسی پی برد و سعی كرد تا اجازه ندهد ملی گرایی به جای اسلام گرایی بنشیند و به نام آزادی و دموكراسی، بی بند وباری غربی درجامعه اسلامی ایران حاكم شود. شیخ با جنبش مشروطه تا زمانی که یک جنبش اصیل مردمی به رهبری علماء بود، همراه بود[6] و نسبت به آن موضعی نقادانه داشت، در مرحلة اول؛ خواهان مشروطه ضد استبداد و در مرحلة دوم، خواهان مشروطة مشروعه بود[7]. يك سال پس از به توپ بستن مجلس توسط محمد علي شاه، مشروطه‌خواهان که عناطر طرفدار غرب رهبری آن را به دست گرفته بودند، بر تهران حاكم شدند و به قلع و قمع مخالفان خود از جمله شیخ پرداخته و وی را در مجلسی فرمایشی که حکم آن پیشتر توسط انگلیسی ها صادر شده بود محاکمه و به اعدام محکوم کردند.[8] جلال آل احمد نعش شیخ فضل الله را بر سر چوبهی دار هم چون پرچمی دانسته که به علامت استیلای غرب زدگی بر بام ایران افراشته شده است.[9]
[1] – انصاری مهدی، شیخ فضل الله نوری و مشروطیت، امیرکبیر، تهران، 1376، ص 29.
[2] – ابوالحسنی علی، اندیشه سبز، زندگی سرخ، امید انقلاب، تهران، 1380، ص23.
[3] – شیخ فضل الله نوری و مشروطیت پیشین، ص 29.
[4] – آأمیت فریدون، ایدئولژی نهضت مشروطیت ایران، پیام، تهران1350،ص 118.
[5] – ملک زاده مهدی، تاریخ مشروطیت، جلدهای هفت و هشت، انتشارات علمی، تهران1358، ص1257. و رضوانی محمد اسماعیل، انقلاب مشروطیت ایران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، ج 3، تهران1356، ص 199.
[6] – تقی زاده حسن، شمه ای از تاریخ اوایل مشروطیت، بی نا، تهران، 1338، ص 66.
[7] – ترکمان محمد، رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات . . و روزنامه ی شیخ فضل الله نوری، ج 1، موسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران 1362، ص 9. و رضوانی هما، لوایح آقا شیخ فضل الله نوری، نشر در تاریخ،1362،ص 68.
[8] حسینیان روح الله، تاریخ سیاسی تشیع تا تشکیل حوزه ی علمیه قم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران چ اول، 1380، ص 316.
[9] – آل احمد، جلال، غرب زدگی، فردوس، تهران 1373، ص 78.
