اهم مطالب: اسوه بودن پیامبر صلی الله علیه و آله از نگاه علی علیه السلام/ پاسخ به یک شبهه/ ساده زیستی حضرت/ زهد و اعراض قلبی ایشان از دنیا/ تواضع/ میانه روی/ سیره حضرت در گفتار/ سیره ایشان در مسیر تبلیغ و دعوت/ تحمل و بردباری/ عزم استوار و شکست ناپذیر/ ایجاد الفت و دوستی
بیست و یکمین نشست سیره پژوهی به میزبانی گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) و با حضور
مدیر، اساتید و دانش پژوهان گروه و جمعی از تاریخ و سیره پژوهان، روز سه شنبه 27 فروردین 1392 در سالن شهید عارف الحسینی این مجتمع برگزار گردید.
سخنران این جلسه آقای دکتر محمد علی مجد فقیهی و موضوع آن، سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در کلام امام علی (ع) بود.
قبل از شروع بحث، آقای دکتر صفری مدیر گروه تاریخ اسلام ضمن بیان این مطلب که رویکرد این نشست بر این مبناست که بررسی کنیم امام علی (ع) با چه رویکردی به سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرداخته اند افزود: در روایات اهل بیت علیهم السلام و بویژه در نهج البلاغه مواد فراوانی برای تاریخ و سیره وجود دارد که اگر به آن مواد توجه کنیم رویکرد ما در تاریخ پژوهی تغییر می کند؛ هر چند از این خان عظیم غافل مانده ایم.
سپس آقای دکتر مجد فقیهی ضمن ایراد سخن، قبل از شروع بحث اصلی به چند نکته اساسی اشاره کرد:
1-ما فارغ از بحث هایی که بین شیعه و سنی است و فارغ از این که علی بن ابیطالب(ع) خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله است می خواهیم از پیامبر صلی الله علیه و آله گزارشی داشته باشیم. عقل انسان ایجاب می کند از آن کسی که بیشترین مراوده را با او داشته است و از قدرت درک و بصیرت بالایی برخوردار باشد این گزارش را دریافت کنیم.
متاسفانه اگر به منابع فریقین دراین رابطه مراجعه کنید این مطلب را نمی یابید. آن کسانی از پیامبر صلی الله علیه و آله گزارش داده اند که مراوده آن ها با پیامبر صلی الله علیه و آله یا کم بوده و یا اصلا مراوده ای با ایشان نداشته اند و یا قدرت درک و بصیرت آن شخصیت بزرگ را نداشته اند.
2-رابطه ما با پیامبر صلی الله علیه و آله و سایر معصومین (ع) از 5 جهت و زاویه است:
1-رابطه معرفتی (این معرفت نیز دارای مراتبی است.)
2-رابطه محبتی.
3-رابطه اطاعتی (انجام اوامر).
4-رابطه تبعیت (پیروی از رفتار).
5-رابطه ولایی به معنای خاص (بالاتر از دو رابطه گذشته است.)
3-پیامبرصلی الله علیه و آله یک سیر دارد و یک سیره. سیر علمی و معرفتی و روحانی و سلوکی او یک مساله است که امری کاملا درونی است و در کتاب ها تحت عنوان فضایل و مناقب از آن یاد می شود. این نکته را نباید با سیره اشتباه کرد. اگر برای مریم غذا حاضر می شود، برای ابراهیم آتش گلستان می شود و مانند آن، این گونه امور قابلیت اسوه گیری ندارد و تنها مختص همان افراد است.
امام علی علیه السلام می فرماید: « وَ خَازِنُ عِلْمِكَ الْمَخْزُون » یعنی خداوند متعال علمی دار که به هر کسی نمی دهد و پیامبر صلی الله علیه و آله خازن آن علم است. در جای دیگر می فرماید: فضایل رسول الله معادل ندارد. اینگونه تعابیر اشاره به سیر حضرت دارد .
4-معیار بازشناسی سیره پیامبر صلی الله علیه و آله
امام علی علیه السلام در قسمتی از نهج البلاغه می فرمایند:« قَدْ صُرِفَتْ نَحْوَهُ أَفْئِدَةُ الأبْرَارِ، وَثُنِيَتْ إِلَيْهِ أَزِمَّةُ الأَبْصَار» یعنی دلهاى نيكوكاران شيفته او گشت و چشمها (ى حق جويان) به سوى او متوجّه شد. اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله از ابرار دلبری می کند و چشم ها را به خود خیره می کند برای شناخت سیره ایشان معیار مهمی است.
اسوه بودن پیامبر صلی الله علیه و آله از نگاه علی علیه السلام
آقای دکتر مجد فقیهی در ادامه به بحث اسوه بودن پیامبر صلی الله علیه و آله از نگاه امام علی علیه السلام پرداخت و به ذکر نمونه ای از آن پرداخت:
•امام علی علیه السلام در خطبه های 160 و 109 نهج البلاغه بطور پراکنده مطالبی را درباره اسوه بودن پیامبر (ص) مطرح می کنند. در جایی می فرمایند: (فَمَا أَعْظَمَ مِنَّةَ اللَّهِ عِنْدَنَا حِينَ أَنْعَمَ عَلَيْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ، وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ!) «چه منّت بزرگى خدا بر ما نهاده كه چنين پيشوا و رهبرى به ما عنايت كرده، تا راه او را بپوييم و قدم در جاى قدم هاى او نهيم»
•در جای دیگر می فرماید: (وَ لَقَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ- كَافٍ لَكَ فِي الْأُسْوَة) «براى تو (اى دلباخته دنيا) كافى است كه روش رسول خدا صلى الله عليه و آله را سرمشق خود قرار دهى ».
•و در جای دیگر به این نکته اشاره می کنند که: (فَتَأَسَّ بِنَبِيِّكَ الْأَطْيَبِ الْأَطْهَرِ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ- فَإِنَّ فِيهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسَّى، وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّى ) « (تو اى مسلمان)، به پيامبر پاك و پاكيزه ات- كه درود خدا بر او و خاندانش باد- تأسّى جوى؛ زيرا در او سرمشقى است براى آن كس كه مى خواهد تأسّى جويد و نسبتى است عالى براى كسى كه بخواهد به او منسوب شود.» این امتیاز شیعه است که می گوید از کسی تاسی می کنم که پاکترین است.
پاسخ به یک شبهه
سخنران جلسه در ادامه با طرح این شبهه که ممکن است کسانی بگویند الگوگیری از پیامبر (ص) در عبودیت و دوری از شرک که قابل تکرار است ممکن می باشد اما حضور قلب و آن حس معنوی که انسان دارد با دیگران متفاوت است؛ مانند شمشیر زدن مالک اشتر که بطور عادی شمشیر می زد اما امام علی علیه السلام تنها کسانی را می کشت که امکان اصلاح در آن ها وجود نداشت؛ بنابراین امکان الگوگیری در این زمینه ها وجود ندارد، این چنین پاسخ داد: اتفاقا این امر بر عکس است. تصور کنید که ترک دنیا برای من آسان تر است یا کسی که دنیا بر او عرضه شود و رویگردان شود؟ تواضع کسی که در اوج قرار دارد آسان تر است یا کسی که در آن جایگاه قرار ندارد؟ به عنوان مثال مدارای با مردم برای کسی که منافقین و هویت آن ها به او نشان داده شده است آسان تر است یا افراد عادی که چنین حالتی ندارند؟ او در عین حالی که می داند طرف مقابل چه باطنی دارد به او لبخند می زند. پس تاسی به رسول الله صلی الله علیه و آله برای ما قابل تکرار و آسان است.
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در دعوت و تبلیغ
یکی از مهمترین خصیصه های حضرت که در تبلیغ نیز بسیار موثر بوده است پاکی ایشان است. امام علی علیه السلام می فرماید: ( حَتّى بَعَثَ اللهُ مُحَمَداً صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ … أطْهَرَ الْمْطَهَّرینَ شِیمَةً، وَ أَجْوَدَ الْمُسْتَمْطَرِینَ دیمَةً) یعنی ا اینکه خداوند محمّد(صلى الله علیه وآله) را مبعوث ساخت که … اخلاقش از همه پاکان، پاکتر، و باران جود و سخایش، از همه بادوام تر بود.
ساده زیستی پیامبر صلی الله علیه و آله
امام علی علیه السلام در خطبه قاصعه ساده زیستی کلیه انبیاء الهی را یک اصل می داند و راز آن را بیان می کند: (ولكن اللَّه سبحانه جعل رسله اولي قوّة في عزائمهم، وضعفة فيما ترى الأعين من حالاتهم، مع قناعة تملأ القلوب والعيون غنىً، وخصاصة تملأ الأبصار والأسماع أذىً.) «اما خداوند سبحان پيامبران خود را از نظر عزم و اراده، قوى و از نظر ظاهر، فقير و تهيدست در چشم مردم قرار داد، فقرى توأم با قناعتى كه قلبها و چشمها را پر از غنا مى كرد، همراه ضعف ظاهرى كه چشمها و گوشها (ى دنياپرستان) را آزار مى داد (در جهات معنوى، قوى و نيرومند و در جهات مادّى، ساده و بى آلايش بودند.»
آن حضرت در توصیف پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: (لِكَيْلَا يَتَّخِذَ مِنْهَا رِيَاشاً، أَوْ يَرْجُوَفِيهَا مَقَاماً.) یعنی پيامبر صلى الله عليه و آله با قلب و روح خود ازدنيا روى گردانيد و ياد آن را (براى هميشه) در دل خود ميراند.
پرده اى بر در اتاق خود ديد كه در آن تصويرهايى بود. همسرش را صدا زد و فرمود: آن را از نظرم پنهان كن كه هر زمان چشمم به آن مى افتد به ياد دنيا و زر و زيور آن مى افتم. «وَ يَكُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَيْتِهِ فَتَكُونَ فِيهِ التَّصَاوِيرُ فَيَقُولُ: «يَا فُلَانَةُ- لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ- غَيِّبِيهِ عَنِّي، فَإِنِّي إِذَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ ذَكَرْتُ الدُّنْيَا وَ زَخَارِفَهَا».
زهد و اعراض قلبی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا
امام علی علیه السلام می فرماید: یکی از فلسفه های بعثت انبیاء همان زهد است. (وَ هُوَ الَّذِي أَسْكَنَ الدُّنْيَا خَلْقَهُ، وَ بَعَثَ إِلَى الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ رُسُلَهُ، لِيَكْشِفُوا لَهُمْ عَنْ غِطَائِهَا، وَ لِيُحَذِّرُوهُمْ مِنْ ضَرَّائِهَا، وَ لِيَضْرِبُوا لَهُمْ أَمْثَالَهَا، وَ لِيُبَصِّرُوهُمْ عُيُوبَهَا) یعنی او كسى است كه خلق خود را در دنيا سكونت داد و رسولانش را به سوى جنّ و انس مبعوث ساخت . هدف از اين بعثت آن بود كه پرده از چهره (زشت) دنيا براى آنها برگيرند و آنان را از زيانهايش بر حذر دارند و براى آنها (از بى وفايى دنيا) مَثَلها زنند و عيوب دنياپرستى را به ايشان نشان دهند.
ایشان در توصیف زهد پیامبرصلی الله علیه و آله می فرمایند: (قَدْ حَقَّرَ الدُّنْيَا وَصَغَّرَهَا وَأَهْوَنَ بِهَا وَهَوَّنَهَا، وَعَلِمَ أَنَّ اللَّهَ زَوَاهَا، عَنْهُ اخْتِيَاراً، وَبَسَطَهَا لِغَيْرِهِ احْتِقَارا) یعنی پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله دنيا را بسيار حقير و كوچك مى شمرد و آن را خوار و بى مقدار مى دانست، و در ديدگاه ديگران نيز تحقيرش مى نمود، او مى دانست خداوند براى احترام و گرامى داشت وى، دنيا را از او گرفته و به خاطر حقارتش آن را براى ديگران گسترده ساخته است!
تواضع پیامبر صلی الله علیه و آله
محور خطبه قاصعه تکبر و تواضع است. امام می فرماید: شیطان امام متکبرین است. ( وَ اسْتَعِيذُوا بِاللَّهِ مِنْ لَوَاقِحِ الْكِبْرِ، كَمَا تَسْتَعِيذُونَهُ مِنْ طَوَارِقِ الدَّهْرِ) یعنی به خدا از آثار شوم كبر پناه بريد، آن گونه كه از بلاها و مشكلات روزگار به او پناه مى بريد.
در وجود احدی از انبیاء الهی، تکبر وجود نداشت. (فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِي الْكِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِيهِ لِخَاصَّةِ أَنْبِيَائِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ؛ وَ لكِنَّهُ سُبْحَانَهُ كَرَّهَ إِلَيْهِمُ التَّكَابُرَ، وَ رَضِيَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ، فَأَلْصَقُوا بِالْأَرْضِ خُدُودَهُمْ، وَ عَفَّرُوا فِي التُّرَابِ وُجُوهَهُمْ. وَ خَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِينَ، وَ كانُوا قَوْماً مُسْتَضْعَفِينَ.) یعنی اگر خدا به كسى از بندگانش اجازه تكبر ورزيدن مى داد، نخست اجازه آن را به پيامبران و اولياى خاصّش داده بود؛ ولى خداوند سبحان كبر ورزيدن را براى آنها منفور شمرد و تواضع و فروتنى را براى آنان پسنديد. به همين دليل آنها گونه هاى خود را (در پيشگاه او) بر زمين مى نهادند، و صورتها را به خاك مى ساييدند؛ پر و بال خويش را براى مؤمنان فرو مى نهادند و همچون مستضعفان ساده مى زيستند.
آن چه در قرآن و نهج البلاغه تصریح شده، این است که تواضع باید در رفتار انسان نیز نشان داده شود. امام علیه السلام می فرمایند: («وَلَقَدْ كَانَ يَأْكُلُ عَلَى الْارْضِ وَيَجْلِسُ جَلْسَةَ الْعَبْدِ وَيَخْصِفُ بِيَدِهِ نَعْلَهُ، وَيَرْقَعُ بِيَدِهِ ثَوْبَهُ وَيَرْكَبُ الْحِمارَ الْعَارِيَ وَيُرْدِفُ خَلْفَه .) یعنی پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روى زمين (بدون فرش) مى نشست و غذا مى خورد و با تواضع همچون بردگان جلوس مى كرد و با دست خود كفش خويش را وصله مى كرد و بر مركب برهنه سوار مى شد و حتّى كسى را پشت سر خويش سوار مى كرد.
میانه روی پیامبر صلی الله علیه و آله
امام علی علیه السلام در توصیف پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: (سِيرَتُهُ الْقَصْدُ، وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ، وَ كَلَامُهُ الْفَصْلُ، وَ حُكْمُهُ الْعَدْل .) یعنی راه و رسم او معتدل، سنّت و روش او صحيح و متين، سخنش روشنگر حق از باطل، و حكمش عادلانه است.
عمل پیامبر صلی الله علیه و آله رشد دهنده بود.
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در گفتار
«سخنش بيان بود و سكوتش زبان». «كَلَامُهُ بَيانٌ، وَ صَمْتُهُ لِسَانٌ». هر زمان، زبان به سخن مى گشود اسرار حكمت از زبانش فرو مى ريخت و حقايق وحى را تبيين مى كرد؛ راه نجات را نشان مى داد و پرتگاهها را مشخّص مى نمود و اگر گاهى سكوت مى كرد، سكوتش پرمعنا و پرمفهوم بود.
و در جای دیگر در توصیف این رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «ازاحة للشّبهات، و احتجاجا بالبيّنات » هدف اين بود كه «شبهات را از ميان بردارد و با دلايل و منطق روشن استدلال كند.»
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در مسیر تبلیغ و دعوت
عربستان در آن زمان، بدترین شرایط فرهنگی را برخوردار بود و پیامبر صلی الله علیه و آله در این شرایط کار خود را آغاز نمود. یکی از مهمترین عواملی که می توانست در این زمینه ایشان را یاری کند تحمل و بردباری بود.
تحمل و بردباری
امام علی علیه السلام در توصیف تحمل و بردباری آن حضرت می فرماید: (خَاضَ إِلَى رِضْوَانِ اللَّهِ كُلَّ غَمْرَةٍ، وَ تَجَرَّعَ فِيهِ كُلَّ غُصَّةٍ. وَ قَدْ تَلَوَّنَ لَهُ الْأَدْنَوْنَ، وَ تَأَلَّبَ عَلَيْهِ الْأَقْصَوْنَ، وَ خَلَعَتْ إِلَيْهِ الْعَرَبُ أَعِنَّتَهَا، وَ ضَرَبَتْ إِلى مُحَارَبَتِهِ بُطُونَ رَوَاحِلِهَا). یعنی در راه رضاى خدا در درياى مشكلات غوطه ور شد، و جام هر مصيبتى را جرعه جرعه نوشيد. بستگان و نزديكانش، ناپايدار و بيگانگان در دشمنى اش مصمّم بودند، عرب براى نبرد با او زمام مركب ها را رها ساخت و با شتاب، به سوى او راند.
عزم استوار و شکست ناپذیر
عامل دیگری که در مسیر تبلیغ، یاور پیامبران الهی است و به عنوان سیره مستمر آن ها محسوب می شود عزم بالای آنها است. امام علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «پيامبرانى كه كمى نفراتشان و فزونى دشمنان و تكذيب كنندگانشان، آنها را از انجام وظايف باز نمى داشت» (رسل لا تقصّر بهم قلّة عددهم و لا كثرة المكذّبين لهم).
ایجاد الفت و دوستی
امام علی علیه السلام مى فرمايد: «خداوند به وسيله او شكافهاى اختلاف را به هم پيوست و فاصله ها را از ميان برداشت و در ميان اجتماع خويشاوندان الفت برقرار ساخت بعد از آنكه آتش سوزان دشمنيها در سينه ها انباشته شده بود و شعله كينه از درون دلها زبانه مى كشيد»؛ (فَلَمَّ اللَّهُ بِهِ الصَّدْعَ، وَ رَتَقَ بِهِ الْفَتْقَ، وَ أَلَّفَ بِهِ الشَّمْلَ بَيْنَ ذَوِي الْأَرْحَامِ، بَعْدَ الْعَدَاوَةِ الْوَاغِرَةِ فِي الصُّدُورِ، وَ الضَّغَائِنِ الْقَادِحَةِ فِي الْقُلُوبِ).
