خبرگزاری شبستان: به مناسبت فرا رسیدن مبعث پیامبر اکرم (ص) با سیدمرتضی حسینی شاه ترابی، پژوهشگر تاریخ اسلام و سیره اهل بیت (ع)، استاد مدعو گروه تاریخ اسلام جامعه المصطفی (ص) العالمیه گفتگویی در خصوص مهندسی فرهنگی پیامبر (ص) در جامعه جاهلی عرب انجام داده ایم که از نظرتان می گذرد:
گذار جامعه جاهلی عرب به تمدن اسلامی با چه شیوه ای و اعمال چه نوع مدیریتی از سوی پیامبر اکرم (ص) صورت گرفت؟
در فرهنگ جاهلیت و عصر جاهلی قبیله زیرساخت بنیادین فرهنگ و مهمترین و اساسی ترین مرجع ارزشهای جامعه و بزرگترین واحد اجتماعی، جامعه بود و ارزش های قبیله ای بر تمامی ابعاد زندگی مردم حکومت می کرد. در چنین فرهنگی تصمیم گیرنده اصلی رئیس قبیله بود و وقتی او تصمیمی می گرفت دیگر اعضای قبیله محکوم به تبعیت کورکورانه و منفعلانه بودند. تقلید کورکورانه از گذشتگان متداول بود و تخطی از سنت های قبیله ای با مجازات همراه می شد. در چنین فرهنگی حق با کسی بود که نیرومندتر بوده و تعصب قبیله ای، وحدت خونی، جمود فکری، دیدگاه منفی نسبت به زن، قساوت در انتقام و اقدام دسته جمعی قبیله علیه فرد متعدی و متجاوز به وضوح خودش را نشان می داد. البته در کنار این آسیب ها در فرهنگ جاهلی موارد مثبتی هم دیده می شد که تحت الشعاع این آسیب ها قرار می گرفتند.
پیامبر خدا(ص) از تولد تا بعثت در همین جامعه زندگی کرده بودند، فرهنگ جاهلی را از نزدیک می شناختند، ناتوانی هایش را به خوبی احساس می کردند و از جاهلیت عرب رنج می بردند. ایشان به عنوان فرستاده خدا دین اسلام را بهترین برنامه برای زندگی بشر می دیدند و فرهنگ اسلامی را بهترین جایگزین برای فرهنگ جاهلی و دیگر فرهنگ های غیرتوحیدی؛ در همین راستا، تلاش کردند تا فرهنگ اسلامی را جایگزین فرهنگ جاهلی کنند.
آن حضرت (ص) در نخستین گام به تغییر اندیشه و باورهای بنیادین جامعه پرداختند؛ یکتاپرستی را جایگزین شرک و بت پرستی کردند و به جای محوریت قبیله، خداوند یگانه و کرامت انسانی قرار گرفته در سایه وحدانیت الهی را مرجع ارزش های جامعه قرار دادند و ارزش های اسلامی را به جای ارزش های قبیله ای و رابطه ایمانی را به جای رابطه قومی و قبیله ای عرضه کردند.
گام دیگر پیامبر (ص) برای گذار از فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی، نمایاندن آسیب های فرهنگ جاهلی و مبارزه با جمود فکری و تقلیدهای کورکورانه بود؛ در همین راستا است که آیات قرآن دعوت به تفکر و تعقل کرده و بر اندیشیدن تاکید می کند.
گام دیگر آن حضرت (ص) ارائه جایگزین بود که به برخی از آنها به طور اجمال اشاره شد. به طور مثال آن حضرت (ص) قوم گرایی و تعصبات قبیله ای را تضعیف کردند و فرمودند: «لاعصبیه فی الاسلام» و در مقابل، اخوت و برادری دینی را به عنوان نسخه جایگزین معرفی و پیمان اخوت مکی و مدنی را می توان به عنوان شواهد تاریخی این امر دیدند.
نوع برخورد پیامبر (ص) در مقابل جریان های الحادی و جاهلی به چه صورت بود؟
رسول خدا (ص) در اقدام عملی برای تغییر رفتارهای جاهلی، رفتارهای قابل اصلاح را تصحیح می کرد که نمونه اش تصحیح نوع حج گذاری است، رفتارهای غیر قابل اصلاح را هم کنار می گذاشتند که این کنار گذاشتن و طرد کردن بنابر اقتضای جامعه گاهی به طور دفعی و یکجا صورت می گرفت، گاهی هم به صورت تدریجی و طی یک پروسه.
البته باید توجه داشت که پیامبر (ص) در گذر دادن جامعه عرب از فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی با موانع و کارشکنی های متعدد و مختلفی از سوی مشرکان و منافقان روبه رو می شدند و جنگ های حضرت (ص) برای عبور از همین موانع بود و غالباً صبغه دفاعی داشت؛ چرا که مشرکان و منافقان با هدف بازگرداندن فرهنگ جاهلی و سیطره آن بر جامعه دست به تحرکات سیاسی و نظامی می زدند.
به طور کلی چه ویژگی های می توان برای مدیریت و تلاش فرهنگی پیامبر(ص) برای آن جامعه برشمرد؟
تغییر الگوی ارزش ها؛ به همین واسطه بود که دختردار بودن که در فرهنگ جاهلی نوعی ننگ و سرافکندگی محسوب می شد، در فرهنگ اسلامی نوعی افتخار و فرصتی برای برخورداری از رحمت الهی شد.
الگودهی عملی از طریق قصص قرآنی و سیره و سلوک عملی شخص پیامبر(ص) و پایبندی آن حضرت (ص) به فرهنگ اسلامی؛ دعوت به دین اسلام، فرهنگ اسلامی و رفتارهای شایسته و پسندیده، مدارا با مخالفان و دعوت به تعقل و تفکر، استفاده از ظرفیت های مثبت فرهنگ جاهلی در راستای تحقق فرهنگ اسلامی و نگاه مردمی به فرهنگ و استفاده از قدرت حکومت فقط در موارد ناچاری، همه این ویژگی ها در کنار هم باعث شد پیامبر (ص) در گذر دادن جامعه عرب از فرهنگ عصر جاهلی به فرهنگ اسلامی موفق عمل کند و گوشه هایی از فرهنگ اسلامی در جامعه مدنی محقق شود.
/پایان/
